چکیده:
اثیر الدین مفضل بن عمر ابهری یکی از حکمای مشهور جهان اسلامی‌و از شاگردان برجسته امام فخر رازی است که در ابهر زنجان به دنیا آمده است سال تولد او نامعلوم و درباره سال وفات وی نیز اختلاف وجود دارد. گرچه سال 663 ه. ق قول معتبری به نظر می‌آید او از محضر کمال الدین یونسی موصلی فقیه، ریاضیدان و منطقی (متوفای 639) و سعید بن ندی (651) بهره برده است واز شاگردان مشهور وی می‌توان به نجم الدین ابوالحسن کاتبی قزوینی (متوفای 675) اشاره نمودند که شرح آزادی بنام مبسوط جامع الدقایق بر کتاب کشف الحقایق فی تحریر الدقایق ابهری نگاشته که آشکارا درآن تفکرات اشراقی این فیلسوف را نمایان می‌سازد که با نظم حاکم بر فلسفه این دوران متفاوت است.
ابهری بیش از سی اثر در حوزه های مختلف علوم چون فلسفه، منطق، کلام، هیئت، نجوم، ریاضیات، طبیعات، به زبانهای عربی و فارسی دارد المنطق مشهور به «ایسا غوجی» «الهدایه »و «کشف الحقایق فی تحریر الدقایق» از آثار مهم ایشان است.
کتابهای الهدایه و المنطق ابهری در ممالک اسلامی‌مشهور و مدتی بعنوان کتب درسی بوده که شروح مختلفی چون شرح ملا صدرای شیرازی و شرح حسین معین الدین میبدی بر کتاب الهدایه و شرح شمس الدین فناری (1470 م) بر آنها نگاشته شده است.
هانری کوربن او را با عنوان ریاضیدان وعالم هیئت وسنی مذهب معرفی کرده است گر چه آثار او مورد عنایت دو حکیم مشهور شیعه یعنی خواجه نصیر الدین طوسی و ملا صدرای شیرازی بوده و خواجه طوسی نیز با وی مکاتباتی داشته که با بررسی مفاد آن می‌توان پی برد که او به مقام علمی‌ابهری معترف بوده است. ابهری در منطق سه ضرب بر پنج ضرب ارسطو در شکل چهارم قیاس اقترانی افزود وبرای سالبه جزئیه دربعضی موارد (عرفیه وجود) صور عکس ثابت نموده است.
کتاب کشف الحقایق ابهری بترتیب دارای سه بخش منطق، الهیات و طبیعات است که بر خلاف ترتیب مرسوم آن عصر بوده و بخش الهیات آن نیز دارای سه مقاله یازده مطلع و چهل و سه لامع و شانزده بحث است که به روش تلفیقی بر اساس نسخ خطی دارالکتب المصریه و مجلس شورای اسلامی‌مورد تحقیق و تصحیح قرار گرفته است.
معرفی ابهری اثیر الدین مفضل بن عمر ابهری یکی از مشاهیر حکمای اسلام و از شاگردان بزرگ فخر رازی است که در ابهر زنجان متولد شده است برخی وفات وی را سال 660 ه.ق [1][1] وبرخی دیگر 663 [2][2] ه. ق و ابن اعبری سال 661 ه. ق می‌داند. حاجی خلیفه در کتاب کشف الظنون درذیل کتاب کشف الحقایق وفات او را سال 663 ه.ق و در دنباله کتاب المغنی فی الجدل 700ه.ق ضبط نموده است ولی با توجه به اینکه وفات وی در زمان هلاکوخان مغول بوده است سال 663 ه.ق قول معتبر میباشد. او بعلت فتنه مغول به شام رفت و در خدمت محی الدین محمد بن سعید بن ندی (متوفای 651 ه.ق) در دمشق زیست بزرگی سن و مقام بلند علمی‌خود حاضر و بهره برده است . سپس به بلاد روم (آسیای صغیر)رفته از محضر کمال الدین یونس موصلی فقیه و ریاضیدان و منطقی (متوفای 639 ه.ق) در موصل و اربل با وجود ابن شاکر در احوال اسماعیل عما الدین ابوالفداء صاحب حماة می‌نویسد: او دوستدار اهل علم بود و آنان را به خویش نزدیک می‌کرد. اثیر الدین ابهری به خدمت او پیوست. و نزد او اقامت گزید و ابولفداء برایش نقدینگی که کفاف مخارج او را نماید مرتب کرد [3][3] هانری کوربن وی را از جمله اندیشمندان سنی آورده و با عناوین فیلسوف و ریاضیدان و عالم هیئت معرفی کرده است. [4][4]
کثرت آثار وتعدّد نوشته های ابهری گواهی بر تسلط او بر علوم زمان خود است او اکثر اوقات خودرا به تدریس علوم وتعلیم طلاب و تالیف کتب گذرانده است.
کتاب الهدایه وی که در حکمت طبیعی والهی است در تمام ممالک اسلامی‌مشهور و مدتی کتاب درسی طلاب حکمت بوده و شروحی مختلفی بر آن نوشته شده که مهمترین آنها شرح فاضل حرزبانی و حسین معین الدین میبدی و ملا صدرای شیرازی است و کتاب المنطق وی که در خصوص علم منطق بوده و به «ایسا غوجی» معروف است توسط شمس الدین احمد فناری (834 ه.ق) شرح و در قسطنطنیه چاپ شده است که در کشور های ترکیه و عراق و پاکستان از متون درسی به شمار می‌رود.
نجم الدین کاتبی قزوینی (675-600 ه.ق) از شاگردان بنام اثیر الدین است که شرحی آزاد بنام مبسوط جامع الدقایق فی کشف الحقایق بر کتاب کشف الحقایق ابهری نگاشته است. [5][5]
آثار
آثار دیگر ابهری عبارتند از:
1- تنزیل الافکار فی تعدیل الاسرار در منطق طبیعیات و الهیات که خواجه نصیر الدین طوسی بر آن نقد مفصلی به نام «تعدیل المعیار فی نقد تنزیل الافکار» نوشته است.
2- الکشف در منطق به زبان عربی
3 - زبدة الاسرار در فلسفه به زبان عربی
4- غایه الادراک فی درایه الافلاک
5 - منطق رساله مختصری به زبان فارسی
6- آغاز و انجام رساله مختصری به زبان فارسی
7 -کلمات عشره رساله مختصری به زبان فارسی
8 - المحصول در مقابل التحصیل بهمنیار شاگرد مشهور ابن سینا
9 - المسائل در زمینه کلام
10- الرساله الزاهرة فی بیان فسادالمقدمات الجدلیه
11- المغنی درعلم جدل و آداب بحث و مناظره
12- التهذیب النکت (نکت از ابواسحاق ابراهیم بن شیرازی متوفای 476 ه.ق است)
13- حاشیه شرح ملخص فخر رازی
14- منتهی الافکار فی ابانة الاسرار در منطق، الهیات و طبیعات
15- خلاصه الافکار ونقاوة الاسرار درعلم منطق
16- دقایق الافکار در منطق
17- عنوان الحق و برهان الصدق در منطق طبیعات، الهیات
18- رسالة من پر کار القطوع حررها الامام اثیر الدین المفضل الابهری
19- رساله اسطرلاب
20 -مختصر فی علم الهیئة
21- الزیج الاختیاری
22 - الزیج الشامل
23- سه رساله در هیئت ونجوم
24- اصلاح الهندسه
25 - الخلاف در فقه شافعی
26- شرح ایسا غوجی
27- کشف الحکمة در فلسفه
28- اصلاح استسعقات
29- الاشارات در مقابل اشارات ابن سینا
30- البیان
31- دیوان شعر [6][6]
در تذکرة عرفات آمده است که اثیر الدین ابهری از افاضل و اکابر است و صاحب دیوانی است که سه هزار بیت دارد از جمله این رباعی منصوب اوست.
تا کی مدد نفس بد آموز کنم
خلقی ز وجود خود غم اندوز کنم
من بعد بر آنم که به قرصی چو فلک
روزی به شب آرام و شبی روز کنم
ابهری در منطق سه ضرب بر پنج ضرب ارسطو در شکل چهارم قیاس اقترانی افزوده [7][7] وبرای سالبه جزئیه در بعضی موارد چون عرفیه و جودیه صور عکس ثابت نموده است [8][8].
انگیزه مولف از نوشتن کتاب کشف الحقایق فی التحریر الدقایق در مقدمه کتاب وجود شبهه دراصول و معانی علم طبیعه و ما قبل (الهیات) و قوانین منطق در کتب موجود بیان شده و افزوده است که به همین خاطر قصد نوشتن کتابی نموده که درآن خلاصه کلام حکماء معتبر گذشته به همراه تبیین حق و باطل وصواب و خطاء جمع شده باشد.
از تامل در گفتار ابهری می‌توان دید انتقاد وی را نسبت به مباحث منطقی و طبیعی و الهی عصر خود دریافت نمود.
کتاب کشف الحقایق مرکب از سه بخش منطق ، الهیات و طبیعات است که بر خلاف ترتیب مرسوم آن زمان (منطق، طبیعات والهیات) بصورت (منطق، الهیات، و طبیعات) نگاشته شده است. بخش منطق یک مقدمه و پنج مقاله، بخش الهیات سه مقاله و یازده مطلع و چهل و سه لامع و 16 بحث و بخش طبیعات آن نیز چهار مقاله دارد.
سبک نگارش
سبک نگارش ابهری همان گونه که دانشمندان قرن هفتم هجری همچون کاتبی دارند عناوین بصورت پاسخ قاطع به مسئله طرح و بعد جنبه سؤالی پیدا می‌کند و غالباً خالی از داوری و فقط گزارش آراء و نقد آنهاست. به همین خاطر مختصر، ساده و روان بود و مناسب برای متون آموزشی و درسی است. ابهری از اقوال حکمائی چون ابن سینا (5 مورد) شیخ اشراق (3) امام فخر رازی (15) افلاطون و فضلای متأخر و ملیّون (1 مورد) نقل و نقد نموده است. ازدقت در محتوی و تعداد نقل و نقد او می‌توان پی برد که استادش امام فخر را بیشتر و شیخ اشراق را کمتر از دیگران مورد نقد قرار داده است. و شاید همین مطلب گواهی بر نزدیکی سبک فلسفی ابهری به شیخ اشراق سهروردی است گرچه ابهری خود را در فلسفه صاحب سبک می‌داند و در چارچوب تفکر فلسفی موجود در آن زمان نمی‌گنجد و در مسئله اساسی وجود مخالف نظر شیخ اشراق و حتی امام فخر و موافق ابن سیناست.
معرفی نسخه ها:
1- نسخه خطی مجلس شورای اسلامی‌به خط نسخ مربوط به اواخر قرن هفت یا اوایل قرن هشتم هجری قمری است که همه آن را یک نفر نوشته و نام کاتب و تاریخ کتابت ندارد. از نظر نگارش ، خوش خط، دقیق و خوانا ، با رسم الخط معمول آن زمان وبا حاشیه های نسبتا زیاد و دارای فصل بندی مشخص و ممتازی است و هر صفحه آن دارای 23 سطر میباشد.
2- گاهی در کنار صفحه ها حاشیه دارد که در پایان آن رمز (ه) وجود دارد و غالباً صبغه انتقادی و اندکی نیز توضیحی هستند و در مجموعه 2310 مجلس، تنکابنی به شماره 25935 قفسه 3973 نگهداری می‌شود. ترتیب آن اول منطق از صفحه 1 تا 103 با یک مقدمه و پنج مقاله ، الهیات از صفحه 105 تا 168 در سه مقاله، طبیعیات از صفحه 169 تا 212 و در چهار مقاله است.
3- نسخه خطی دارالکتب المصریه توسط محمودبن فقیه محمدبن شرفشاه در سال 678 ه.ق به خط نسخ نوشته شده و در مجموعه 1345 دارالکتب المصریه شماره 162 در 732 صفحه 21 سطری نگهداری و میکروفیلم آن در داخل مجموعه کشف الاسرار خونجی ج 4 کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران موجود است این نسخه از نظر خط چندان زیبا نیست ولی غلط املایی و انشایی کمتری دارد و حاشیه آن نیز اندک و دارای سه بخش منطق از صفحه 1 تا 360 ، الهیات از صفحه 360 تا 436 و طبیعیات از صفحه 436 تا 470 میباشد.
روش تصحیح:
ازروشهای معمول تصحیح یعنی مکانیکی، اجتهادی و توأم، روش سوم یعنی تلفیق و توأم استفاده شده است بر این اساس نسخه خطی مجلس شورای اسلامی‌نسخه اصلی و نسخه مصر بدل بوده و درشرایط مساوی وفقدان مرجح متن نسخه مجلس ترجیح داده شده است در غیر این صورت با توجه به قواعد و اقتضای ادبی و مفهومی‌متن اصلی از سوی مصحح انتخاب شده است.
اختصارات:
1- نسخه خطی مجلس شورای اسلامی: مش
2- نسخه خطی دارالکتب المصریه: مص
3- کلمه در بدل نیست : - مص
4- کلمه در بدل اضافی است : + مص
5 - حاشیه نسخه مجلس شورای اسلامی: ه مش
6- حاشیه نسخه دارالکتب المصریه : ه مص
7- مطالبی که بر متن از مصحح افزوده شده است: } {
نتیجه:
ابهری بر فلسفه و منطق تسلط کامل داشته و سبک شیوه نگارش او علاوه بر اینکه روان، ساده و منظم بوده به یک مکتب فکری خاص اشراقی یا مشایی محدود نشده است .او چون استادش امام فخر رازی ذهنی نقاد و تحلیل گری داشته از این رو تصحیح انجام یافته برای دانشجویان الهیات و فلسفه در سطح کاردانی و کارشناسی متن مناسبی میباشد.
پی نوشتها:
1- محقق، مهدی ، ایزوتسوتوشی هیکو، منطق و مباحث الفاط (مجموعه متون و مقالات تحقیقی) انتشارات دانشگاه تهران سال 1370 ص 36.
2- کوربن هانری، تاریخ فلسفه اسلامی، ترجمه جواد طباطبایی ، انتشارات کویر سال 1373، ص 451.
3- مدرس رضوی محمد تقی، احوال و آثار خواجه نصیر الدین طوسی، انتشارات اساطیر، چاپ 1370 ، ص 183.
4- کوربن هانری، تاریخ فلسفه اسلامی، ترجمه جواد طباطبایی ، انتشارات کویر، سال 1373، ص 455.
5- کاتبی قزوینی نجم الدین ، ایضاح المقاصد من حکمه عین القواعد ، شرح علامه حلی به اهتمام سید محمد مشکوه و تصحیح منزوی علینقی، چاپخانه دانشگاه تهران سال 1337 ص 6.
6- کاتبی قزوینی نجم الدین، فلسفه ما بعد الطبیعه، ترجمه مدرسی گیلانی مرتضی، ناشر مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی سال 1362، ص 119- 118.
لغت نامه دهخدا / جلد 1 /ص818 / منطق و مباحث الفاظ/ص 38
7- فرهادی، شکل چهارم قیاس اقترانی، استاد راهنما دکتر احد فرامرز قراملکی، سال 1378، دانشگاه تهران
فرمت این مقاله به صورت Word و با قابلیت ویرایش میباشد
تعداد صفحات این مقاله 13 صفحه
پس از پرداخت ، میتوانید مقاله را به صورت انلاین دانلود کنید
دانلود مقاله