فهرست مطالب
فصل اول- کلیات تحقیق
مقدمه ۱
بیان مساله ۲
ضرورت و اهمیت موضوع ۳
اهداف پژوهش ۴
سوال و فرضیات پژوهش ۵
تعریف واژه های اساسی ۶
فصل دوم- مبانی نظری تحقیق
مقدمه ۹
تاریخچه استرس ۱۰
استرس ۱۳
ماهیت فشار روانی ۱۵
نظریه های استرس ۱۶
استرس بعنوان پاسخی درونی ۱۶
عوامل محیطی استرس ۱۸
استرس بعنوان کنش متقابل ۱۸
مدل خبرپردازی ۲۰
مقابله بعنوان پاسخی درونی ۲۱
مقابله متکی بر منابع محیط ۲۲
مقابله از راه کنش متقابل ۲۲
فیزیولوژی فشار روانی ۲۳
شخصیت نوع B,A 26
علائم و نشانه های استرس ۲۷
عوامل موثر در تشدید یا کاهش فشار روانی ۲۹
علل استرس ۳۰
ده فرمان برای کنترل استرس ۳۲
استرس شغلی ۳۴
تقسیم بندی مشاغل برحسب استرس ۳۶
عنوان صفحه
رابطه میان استرس و قابلیت اجرای کار ۳۷
عوامل استرس زای شغلی ۳۹
۱٫ حوزه اجتماعی و فرهنگی ۴۰
از خود بیگانگی و بی‌هنجاری ۴۰
آب و هوا، رژیم غذایی و عوامل مشابه آن ۴۱
جابجایی مکرر ۴۱
رانندگی ۴۱
زندگی در شهر در مقایسه با زندگی در روستا ۴۱
۲٫ حوزه خانواده ۴۲
۳٫ حوزه شغلی ۴۳
ویژگیهای نقش ۴۴
ویژگیهای شغل ۴۶
روابط میان- فردی ۴۷
جو و ساختار سازمانی ۴۸
روشهای مدیریت منابع انسانی و فن آوری و خصوصیات مادی ۴۹
فن آوری خصیصه های مادی ۵۱
هزینه های استرس شغلی ۵۳
استراتژیهای مقابله با استرس در سازمان ۵۴
پیشنه تحقیقات ۵۶
تحقیقات خارجی ۵۶
تحقیقات داخلی ۵۹
خلاصه فصل ۶۲
فصل سوم- روش تحقیق
مقدمه ۶۴
روش تحقیق ۶۴
جامعه تحقیق ۶۵
نمونه و روش نمونه گیری ۶۵
روش و ابزار گردآوری اطلاعات ۶۷
پرسشنامه ۶۸
عنوان صفحه
تعیین اعتبار و روایی ۶۹
روشهای آماری تجزیه و تحلیل داده ها ۷۰
فصل چهارم- تجزیه و تحلیل داده های تحقیق
مقدمه ۷۲
الف- توصیف ویژگیهای جمعیت شناختی ۷۲
ب- بررسی آماری سوال و فرضیات تحقیق ۸۳
بررسی آماری سوال اصلی تحقیق ۸۳
بررسی آماری فرضیات تحقیق ۸۴
نتیجه گیری ۹۰
فصل پنجم- نتیجه گیری و پیشنهادات
مقدمه ۹۱
خلاصه ۹۲
نتیجه گیری ۹۳
پیشنهادات ۹۷
پیشنهادات اجرایی ۹۷
پیشنهادات پژوهش ۹۸
محدودیتهای تحقیق ۹۹
منابع فارسی ۱۰۰
منابع لاتین ۱۰۴
ضمائم
فهرست جداول
عنوان صفحه
جدول ۱-۳: حجم آمار و نمونه پنج ناحیه آموزش و پرورش ۶۷
جدول ۲-۳: عوامل استرس زای شغلی و سوالات مربوطه ۶۹
جدول ۱-۴: توزیع فراوانی نمونه پژوهش برحسب جنسیت ۷۲
جدول ۲-۴: توزیع فراوانی نمونه پژوهش برحسب تحصیلات ۷۴
جدول ۳-۴: توزیع فراوانی نمونه پژوهش برحسب رشته تحصیلی ۷۶
جدول ۴-۴: توزیع فراوانی نمونه پژوهش برحسب سنوات مدیریت ۷۸
جدول ۵-۴: شاخص نمرات توصیفی عوامل استرس زا برحسب جنسیت ۸۰
جدول ۶-۴: شاخص نمرات توصیفی عوامل استرس زا برحسب تخصص ۸۱
جدول ۷-۴: شاخص نمرات توصیفی عوامل استرس زا برحسب سنوات مدیریت ۸۲
جدول ۸-۴: بررسی عوامل استرس زای شغلی مدیران ۸۳
جدول ۹-۴: بررسی میانگینهای رتبه ای عوامل استرس زا به تفکیک جنسیت و
نتایج آزمون U- مان ویتنی ۸۵
جدول ۱۰-۴: بررسی میانگینهای رتبه ای عوامل استرس زا به تخصص و نتایج آزمون
U- مان ویتنی ۸۷
جدول ۱۱-۴: بررسی میانگینهای رتبه ای عوامل استرس زا به سنوات خدمت و
نتایج آزمون U- مان ویتنی ۸۹
فهرست اشکال
عنوان صفحه
نگاره شماره ۱-۲: استرس بعنوان پاسخ درونی ۱۷
نگاره شماره ۲-۲: مدل تاثیر متقابل ۲۰
نگاره شماره ۳-۲: فیزیولوژی استرس ۲۴
نگاره شماره ۴-۲: رابطه میان استرس و قابلیت اجرای کار ۲۸
نگاره شماره ۵-۲: عاملهای مادی استرس در محیط کار ۵۲
فصل اول
کلیات تحقیق
مقدمه
اکنون که در آستانه قرن بیست و یکم به سر می بریم با توجه به پیچیدگی و تغییرات روزافزون جامعه و رشد ، توسعه فن آوری، مساله فشار روانی در جامعه یک مشکل چشمگیر و خطرناک به نظر می رسد.هر چند کاربرد واژه استرس در روانپزشکی سابقه طولانی دارد ؛ولی در سالهای اخیر استفاده از آن در روانشناسی مدیریت و رفتار سازمانی نیز متداول گردیده و به سبب رایج بودن آن در زندگی اجتماعی افراد، بخشی از مباحث سازمانی به استرس اختصاص یافته است.
کسی به درستی نمی داند که آیا فشار روانی واقعا در حال حاضر بیش از گذشته است یا خیر ،اما کارشناسان معتقدند نفوذ این پد یده روزافزون است.دکتر بنسون از دانشگاه هاروارد می گوید ما در دنیایی از بی ثباتی و عدم امنیت زندگی می کنیم هر چیزی از تهدید اتمی گرفته تا نداشتن تامین شغلی و اثرات زیانبار داروها گواه این مدعاست. (الیوت ، ۱۳۷۰، ص۱۳)
استرس فرسودگی بدنی یا عاطفی است که بر اثر مسایل و مشکلات واقعی یا تصوری پدید می‌آید. استرس گاه سبب رسیدن آسیبهای فراوانی به فرد و سازمان می شود .فشار روانی در فرد باعث می شود که بدن وظایفی را که به طور عادی و به سادگی می‌تواند انجام دهد با دشواری بیشتر به انجام برساند. نزاع با یک همکار ،محروم شدن از پاداش ،دیر رسیدن به سر کار ،پیش آمدن یک مشکل مالی و از دست دادن یکی از نزدیکان همه نمونه هایی از عوامل فشار زای روانی فردی است.تغییراتی که در محیط سازمان پدید می آید، همچون تغییر در گردش کار ،استفاده از تکنولوژی تازه ، برپایی جلسات اداری ، بحث درباره نیازهای هر بخش ، بحث های مالی و بودجه ای ،کمی در آمد موسسه ، قوانین و مقررات محدود کننده ، تزلزل وضع سازمانی کارکنان ، فشار مدیریت و کارمندان ،فشار هیئت مدیره یا روسای سازمان بر مدیر را می توان نمونه‌هایی از عوامل فشار روانی سازمانی به حساب آورد. (علوی ، ۱۳۷۸، صص ۳۴-۳۳)
بیان مساله
در دنیای کنونی استرس به عنوان یکی از آفات نیروی انسانی محسوب شده است، اثرات مخرب استرس بر زندگی فردی و اجتماعی کاملا مشهود بوده و مدیران یکی از آسیب پذیرترین قشرها در برابر استرس هستند.علی رغم این نظر که فشارهای عصبی مفید نیز وجود دارد و مقداری از فشارهای عصبی برای ایجاد تحرک و تلاش در انسان ضروری است زمانیکه بحث فشار عصبی مطرح می شود بیشتر به عوارض و ضایعات آن توجه شده و فشار عصبی مضر مد نظر قرار می گیرد.به هر حال فشار عصبی آثار فراوانی بر عملکرد فعالیتهای اعضای سازمان دارد ، فشار عصبی حاد نیروی انسانی سازمان را ضایع می کند و پایه های سازمان را متزلزل می سازد بدین ترتیب است که فشار عصبی در سازمان همچون آفتی نیروها را تحلیل می برد و فعالیتها و تلاشها را عقیم می سازد.از میان نشانه های عمومی استرس موارد زیر از جمله بی اشتهایی یا اشتهای زیاد ، بیخوابی یا خواب بیش از اندازه، دردهای مداوم ،خلاء ذهنی و احساسی ، فشار در محیط کار، درگیری با کارفرما ، ترس از شکست ، و غیره آشکارتر است. (غفوریان ، ۱۳۷۵، ص۳۷)
به طور کلی ، بروز فشار در سازمانها کارآیی نیروها را می کاهد ، همکاری جای خود را به رقابت مخرب می دهد و ارتباطات سازمانی مختل می گردد.مدیری که گرفتار فشارهای عصبی و روانی است نمی تواند با زیر دستان خود رابطه صحیح برقرار نماید ، با فرادستان خود دچار مشکل می شود و ارباب رجوع را از خود ناراحت می کند.به علاوه ،عوارض ناشی از کم کاری ، تاخیر ،غیبت ، جابجایی ، ترک خدمت و در نتیجه کاهش بهره‌وری و عوارض فیزیکی ـ روانی فشارهای عصبی ، خسارتهای جبران ناپذیری را برای سازمانها به ارمغان می‌آورد.
در میان سازمانهای اجتماعی، هیچ سازمانی به اندازه آموزش و پرورش حساس نیست ،زیرا همچنانکه می دانیم آموزش و پرورش زیر ساز تمامی سازمانهای یک جامعه است و در این میان مدیران آموزشی از مهمترین ارکان تعلیم و تربیت می باشند.بنابراین بررسی عوامل فشار زای مدیران آموزشی می تواند گام مثبتی در جهت ارتقای شغلی آنان از طریق کاهش یا تعدیل تاثیر عوامل فشارزا و در نتیجه ،ارتقای آموزش و پرورش باشد.
ضرورت و اهمیت موضوع
بر اساس گزارش آکادمی امریکائی پزشک خانواده ، دوسوم بیماران پزشک خانواده دچار ناراحتی های متاثر ار فشار روانی بوده اند در همین حال هزینه های سنگین ناشی از آثار اینگونه ناراحتی ها در غیبت افراد ،هزینه های سرسام آور درمانی شرکتها و کاهش تولید ،صاحبان صنایع را بیمناک کرده است.سرطان ، ناخوشی های ریوی ،تلفات ناشی از سوانح ، سیروز کبدی و خود کشی که در آمریکا شش عامل مهم مرگ و میر تلقی می شود سهم عمده ای ایفا می کند. فشار روانی همچنین در تسریع شرایط منتهی به طلاق نقش مهمی ایفا می کند.
توجه به شیوع فشار روانی عکس العمل های گسترده ای را برای مقابله با آن به دنبال داشته است.داروها ی رفتاری برای مقابله با بیماریهایی که در ارتباط با فشار روانی هستند عرضه شده اند و راههای چگونگی تاثیر عوامل عاطفی در بنیه دفاعی بدن تحت مطالعه می‌باشد. شرکتهای بزرگ برنامه های جامعی برای کنترل فشار روانی برای مجریانی که در این زمینه در زحمت هستند تدارک دیده اند.
مدیر انستیتوی امریکائی فشار روانی در شهر نیویورک می گوید: فشارهای روانی امروزه نسل جدیدی از جویندگان تحرک و جنب و جوش به وجود آورده است که اغلب به ضرر خود ، هیجان و بیقراری را بر آرامش ترجیح می دهند. مثلاً چتر بازان از پرش آزاد بیش از پرش با چتر نجات احساس لذت می کنند و …
به دو دلیل بررسی عوامل سازمانی موثر در فشار روانی ضروری است .نخست آنکه کوتاهی در این امر می تواند بر توان منابع انسانی یک سازمان زیانهای فراوان وارد سازد و پی آمدهای منفی اقتصادی مانند کاهش تولید یا تولید پر از کاستی را فراهم آورد ، دوم آنکه هر گاه این عوامل به درستی باز شناخته شود و با تدبیر و دور اندیشی هدایت و سرپرستی گردد می تواند در بهبود کار و بالارفتن خشنودی کارمند وافزایش بازده سازمان موثر آید.در غیر این صورت ،سازمان برای فشارهایی که در درون خود پدید می‌آورد یا نا خواسته در درون آن پدیدمی آید باید هزینه ای بس گزاف بپردازد. (طوسی،۱۳۷۵، ص ۷۵)
از آنجاییکه آموزش و پرورش وظیفه بسیار سنگین هدایت نسل آینده را به عهده دارد ، و به واسطه اینکه درصد زیادی از افراد جامعه به عناوین مختلف در امر آموزش و پرورش درگیر هستند ،انجام تحقیقات کاربردی که بتواند مسائل و مشکلات این حوزه را شناسایی و حل کند و بر پیشرفت و بهبود عملکرد این بخش مهم از جامعه تاثیر بگذارد ضروری به نظر می‌رسد .شناسایی عوامل فشار زای شغلی مدیران آموزشی نیز می تواند یکی از این نوع تحقیقات است که می‌تواند گامی هر چند کوچک در این ورطه عظیم باشد.
اهداف تحقیق
یکی از مسائل و مشکلاتی که امروزه در تمام سازمانها منجمله سازمانهای آموزشی شیوع پیدا کرده است پدیده استرس می باشد که به دلیل داشتن پیامدهای نامطلوب بی شمار ،مورد توجه اکثر علمای سازمان و مدیریت قرار گرفته است و با توجه به اینکه هنوز این مسئله در سازمانهای آموزشی کشورمان مورد تحقیق و تفحص دقیق قرار نگرفته است هدف ما در این تحقیق عبارت است از:
۱٫بررسی عوامل استرس زای شغلی مدیران آموزشی دبیرستانهای شهر تهران
۲٫مقایسه عوامل استرس زای شغلی مدیران آموزشی زن و مرد
۳٫مقایسه عوامل استرس زای شغلی مدیران آموزشی متخصص و غیر متخصص
۴٫مقایسه عوامل استرس زای شغلی مدیران آموزشی با سنوات خدمت زیاد و کم.
سوال و فرضیات تحقیق
این پژوهش بر اساس موضوع و اهدافش از یک سوال اصلی و سه فرضیه فرعی تشکیل گردیده است.
– سوال اصلی تحقیق
از نظر مدیران آموزشی عوامل زیر تا چه میزان موجب استرس شغلی می شود؟
۱٫امکانات فیزیکی نامناسب ۴٫روابط نامناسب کاری
۲٫سنگینی کار ۵٫ویژگی های نقش
۳٫عدم امکان رشد حرفه ای ۶٫مسائل و مشکلات مالی
– فرضیات فرعی تحقیق
۱٫ عوامل ایجاد کننده استرس در بین مدیران زن و مرد متفاوت است.
۲٫عوامل ایجاد کننده استرس در بین مدیران متخصص و غیر متخصص متفاوت است.
۳٫عوامل ایجاد کننده استرس در بین مدیران با سنوات خدمت کم و سنوات خدمت زیاد متفاوت است.
تعریف واژه های اساسی
استرس- هر نوع فشار روانی یا جسمی، که درجه آن از نظر قدرت یا تداوم از حد ظرفیت سازشی ارگانیسم فراتر رود و به ناسازگاری یا اختلال منجر شود. (پرومود باترا، ۱۳۷۵، ص۵)
در این پژوهش منظور از استرس، فشارهای روانی یا جسمانی است که بر فرد وارد می شود و فرد را دچار ناراحتی و پریشانی می کند، می باشد.
استرس‌زا ـ هر عاملی که بتواند به شکلی واکنش استرس را در فرد بر انگیزد استرس‌زا نامیده می شود. ( احمدی ، ۱۳۷۵، ص ۱۵)
منظور از استرس زا در این پژوهش شش عامل از عوامل سازمانی موثر در فشار روانی مدیر ان آموزشی است که عبارتند از: شرایط فیزیکی نامناسب، سنگینی کار، عدم امکان رشد حرفه ای، روابط نامناسب کاری، ویژگیهای نقش و مسائل و مشکلات مالی.
استرس شغلی ـ کنش متقابل بین شرایط کار و ویژگی های فردی شاغل به گونه‌ایست که خواستهای محیط کار بیش از آن است که فرد بتواند از عهده آنها بر آید. (آرراس، ۱۳۷۷، ص۱۷)
در این پژوهش منظور از استرس شغلی، فشارهای روانی یا جسمانی هستند که در محیط کار بر فرد وارد می گردند و باعث می شوند فرد نتواند بدرستی از عهده کار برآید.
محیط فیزیکی سازمان ـ در پژوهش حاضر شامل عواملی همچون نور ، سر و صدا ،تهویه ، معماری و استحکام ساختمان، امکانات آموزشی و پژوهشی ، طراحی و چیدمان کلاس و غیره می باشد….
ارزیابی عوامل استرس زای شغلی مدیران آموزش مدارس متوسطه مناطق نوزده گانه تهران
