مجموعه ای که هم اکنون از نظر می گذرد،پژوهشی پیرامون امامزاده های زید و یحیی-علیهمااسلام-واقع در شهر تهران می باشد.
قبل از آغاز سخن از زحمات و راهنمایی های استاد گرامی خودجناب آقای دکتر یغمایی که مرا در انجام این امر یاری نمودند و با غیرتی تمام دفتردانش را دستمایه عزوکمال ساختند، سپاسگزاری می نمایم. امید است آنچه در این مجموعه گردآورده ام مطلوب نظر ایشان واقع گردد.
مونابیگربیگی قاجاریه
دی ماه 1384
فهرست مطالب:
مقدمه 1
هنرومعماری دوران قاجار 10
موقعیت مکانی امامزاده زید 17
سلسله نسبت امامزاده زید 25
بقعه امامزاده زید وهنرهای تزئینی آن 28
نوع بهره برداری از بقعه امامزاده زید 40
شرح حال آصف الدوله (بانی حرم وگنبد امامزاده زید) 41
موقعیت مکانی امامزاده یحیی 55
سلسله نسب امامزاده یحیی 56
نوع بهره برداری از بقعه امامزاده یحیی 67
طرح حفاظتی امامزاده زید 68
ضوابط طرح حریم حفاظتی منطقه بازار تهران 69
پیشنهادات حفاظتی و مرمتی 73
تصاویر 76
فهرست منابع 114
مقدمه
ظهور اسلام در آغاز قرن هفتم میلادی بنیاد بسیاری از کشورهای کهن ومتمدن در آن زمان را دگرگون ساخت و قدرت ونفوذ آن در ترکستان غربی وپنجاب از یک طرف واسپانیا از طرف دیگر گسترش یافت. به این ترتیب با پیدایش تغییرات اساسی در سرزمینهای مذکور،هنر وتمدن کهن آسیا، شمال آفریقا وحتی بخشی از اروپا دگرگون شد وشالوده هنرهای اسلامی که ترکیبی از هنر حکومتهای مغلوب (مانند ساسانیان وحکومت بیزانس) با فرهنگ اسلامی بود،شکل گرفت .
بدین وسیله از خلیج بنگال تا کرانه اقیانوس اطلس هنری با کیفیتی خاص به دست ملتها واقوام تحت سلطه اسلام پدیدار شد که دیدی خاص داشت وآن اعتقاد به اصول ومبانی وتعالیم اسلام مانند توحید ومبارزه با شرک بود. بنابراین هنرمندان از سنتهای گذشته قسمتهایی را پسندیده و مورد استفاده مجدد قرارداده اند که حتی الامکان وابسته به دیانت بوده و شیوه های هنری آن مغایرو متناقض با بیش و اعتقاد جدیدآنان نباشد. در این میان خصیصه ها و ویژگیهای هنری ایران زمین می توانست بیشتر از دیگر هنرها جوابگوی این نیاز باشد و با آن هماهنگی معنوی بیابد.
تشکیل هنر اسلامی تقریبا، با روی کار آمدن سلسله اموی در سال 41 هجری مصادف بود و این امر با انتقال مرکز خلافت از مدینه به دمشق بی ارتباط نبوده تغییر مرکز حکومت، مسلمانان را مستقیما با هنر بیگانه یعنی هنر ایران و رودم آشنا کرد و از همین زمان بود که هنر دوره بنی امیه، که التقاطی از هنر سرزمینهای همجوار بود، راه تازه ای در پیش گرفت .
هنر اموی بر اثر رویارویی دین و دولت جدید مسلمانان با سنتهای خاور نزدیک پدید آمده در واقع تمدن امویان در عین حال که تازه بود، سنتی وکهن نیز بود تازه از این نظر که در پی قالب های فکری،دیوانی وفرهنگی متناسب با مردم، اندیشه های جدید ونگرش های نوبود: وسنتی از این حیث که در جهان مفتوحه خود به دنبال این قالبها می گشت. امویان با گزینش الگوهای خود،نه تنها آنها را به روشی خلاق در هم آمیختند بلکه بتدریج آنها را بهبود هم بخشیدند شالوده ای محکم برای تحولات آینده جهان اسلام پدید آوردند. امویان با تختگاهشان دردمشق و لشکرکشیهای متعدد علیه بیزانس، بهتر از هر حکومت دیگر با گذشته مسیحی خاور نزدیک آشنا بودند ونیز می دانستند که حکمرانان امپراتوری وسیعی هستند ؛ و بخش شرقی امپراتوری آنها یعنی ایران و آسیای مرکزی، بیشترین غنائم را دراختیار آنها قراردادند ودیدگاهی از روشنترین نمودها وتاثیرات هنری جهانی جدید ودلفریب را پیش روی آنها گشودند .
در دوره امویان در زمینه احداث بناهای مذهبی و غیرمذهبی فعالیت قابل توجهی صورت گرفت؛ ازجمله میتوان به بناهای قبه الصخره، مسجد جامع دمشق، قصرالعمره و کاخ المشتی اشاره کرد که از شاهکارهای معماری اوایل اسلام به حساب می آیند.
منع صورت پردازی و تصویر سازی در آغاز ظهور اسلام موجب رکورد هنر نقاشی در کشورهای تحت تسلط حکومت اسلامی شد. و از این رو تزئینات ونقوش به شکلهای خطی، هندسی وانتزاعی بدل شد. از سوی دیگر اقوام عرب خودعموما بیابانگرد و چادرنشین بودند و لذا سابقه وسبکی در معماری و دیگر هنرهای اصلی نداشتند وهنرشان منحصر بود به نساجی و حصیربافی وساخت بت های مختلفی در هیات جانوران.اما بعدها بود که ضرورت ساخت مکان عبادت مسلمین و برپایی مساجد باعث شکل گیری هنر معماری اسلامی شد که تجلی آن را در طیف مختلفی از مساجد دوره های اسلامی شاهد هستیم.
بناهای اسلامی پیوند نزدیکی با نحوه عبادات روزانه مسلمانان دارد. رواج نماز جماعت نیاز به مکان بزرگی برای اجتماع مسلمین داشت. این مکانها در آغاز خانه های ساده ای بودند که با شاخ وبرگ نخل پوشیده شده بود.اما با پیشرفت وفتوحات مسلمین در سده های نخستین ضرورت ساخت بناهای عظیمی که گویای عظمت آیین جدید مسلمین باشد. ضرورت یافت .
آندره گدار هنر معماری دوره را این چنین توصیف می کند: «معماری اسلام در حالی شروع به کار کرد که فاقد هر گونه علم واطلاع وسابقه باستانی درهنر معماری بود به عبارت بهتر، کاررا با دست خالی شروع کرد. اسلام هنگامی که اداره امور امپراتوری وسیع خود را به دست گرفت می بایست خواهی نخواهی به تمام نیازمندیها پاسخ می داد. ساخت بنا هم یکی از آنها بود. بنابراین هر چه از عوامل ومصالح معماری در اطراف خود یافت به کار گرفت ، بدون آنکه نظری نسبت به انتخاب آنها داشته باشد و بدون آنکه اقتضای انتخاب کردن وجود داشته باشد یا بخواهد انتخاب کند. در مرحله اول تمام اقسام طاق را همچون طاق سوری،رومی، بیزانسی و ایرانی را مورد استفاده قرار دارد وستونها وجزرها،آجر وسنگ مرمر، موزائیک،نقاشی ،حجاری وتمام طرق ساختمان وتزئین را که در کشورهای مفتوحه معمول بود، به کار برد. در آغاز کارفقط فرمان می داد و سفارش می کردولی در چگونگی کار مداخله نمی کرد. اما کمی بعد در راه تربیت وتکامل کارپیشرفت کرد وطولی نکشید که در آنچه از دیگران تقلید کرده بود تجدید نظر کرد و آنهایی را که با ماهیت ومقتضای او سازگاری نداشت وغریب می نمود و یا با سلیقه اش منطق نبود، حذف کرد و درواقع از کسوت سازنده به کسوت معمار ارتفاع یافت .
به طور کلی بناهای دوره اسلامی را میتوان به دو گروه عمده تقسیم کرد:
1-بناهای مذهبی. شامل مساجد، آرامگاهها، مدارس، حسینیه ها،تکایا ومصلی ها
2-بناهای غیرمذهبی شامل پلها، کاخها، کاروانسراها ، حمامها، بازارها ، قلعه و آب انبارها
هنر اسلامی بیشتر به ابنیه ای مانند مساجد، عبادتگاهها،زیارتگاه ها و امامزاده ها می پرداخت. مرکز هر آبادی وجمعیتی مسجد بود که در اطراف آن مراکز و اماکن ضروری، تعلیماتی ،عام المنفعه ،تشریفاتی وسپس بازار و خانه ها قرار می گرفتند.
د رمعماری مذهبی ومساجد از آنجاییکه تزیینات تصویری که جنبه ای از بت پرستی به شمار می آمد، باعث توجه شدید به تزئینات انتزاعی شد. به زودی این خود ارزش خاصی پیدا کرد و آن اینکه تعمق بیشتری را فراهم آورد، که به همین دلیل قابهای تزئینی که کمی از سطح زمین بالاتر بودند اهمیت بسیاری یافتند و بنابراین در ارتفاع مناسبی واقع شدند که در دید مردمی که روی زمین می نشستند قرا رگیرد. چه این تزئینات از لحاظ معماری زیبا باشد و چه از لحاظ عملی هدف آنها یکی است و عبارت است از حل کردن موضوع برای توده های حجیم و جایگزین کردن آن تصاویر واقعی با واقعیتی که کمتر ملموس است وشکل آنها حتی موقع اجرا هم تغییر می کند. این کار بوسیله تکرار واحدهای مختلف به طور غیر معین صورت می گیرد، ستون ها- طاقگان ها، سلولهای کندویی سقف (مقرنس) و به خصوص اشکال گوناگون تزئینات کاربردی: گل وگیاهی ،مهندسی وکتیبه ای . اینکه استاد کاری که این تزئینات را پدید آورده از هم در آمیختن رنگها، مواد، بافتها و دور نمایه های طرحها واقعا لذت می برد.چندان مورد بحث نیست، لکن تزئینات اسلامی مفهومی بیش از این دارند. هر کدام از سه گروهی که ذکر شدند: گل وگیاهی، هندسه ای وکتیبه ای ابعاد عمیق تری دارند .
تنوعهای بی پایانی که استادکاران اسلامی توانستند در نگاره های گل وگیاهی به کار گیرند وکلمه آرابسک را وارد زبانهای اروپایی کردند، خودگویای غنای خلقت خداوند است و اغلب هم به عنوان اشاره ای نمادین به بهشت وخداوند تعبیر می شوند. تزئینات هندسی سطوح و نقوشی را درلایه های مختلف به نمایش میگذارند که ورای قابی که آنها را محصور کرده ، ادامه می یابند واین در هر دو صورت اشاره ای آشکار به بی کرانگی است. بالاخره تزئینات کتیبه ای که در مساجد وامامزاده ها یافت می شوند صریحا وآشکارا توجهی به مضامین مذهبی دارند که اینها شامل آیاتی از قرآن و احادیث مختلف می باشند .
در سال 133 هجری قمری با آغاز حکومت عباسیان در عراق پایتخت سابق ساسانیان، یک شیوه کاملا ایرانی بوجود آمد وهنرهای مختلف این عصر با الهام از عناصر دوره ساسانی شکل تازه ای به خود گرفت.
ایجاد شهر دایره ای شکل بغداد و مسجد سامره را میتوان الهام گرفته ازمعماری شهرهاترا ومعماری ساسانی دانست. در همین زمان سلسله های مستقل و ملی مانند طاهریان، صفاریان وسامانیان درایران تاسیس گردید که در آفرینش هنرهای سنتهای هنری گذشته ایران را تجدید کردند، در این دوران هنرهای تزئینی درخشش تازه ای یافت؛ به نحوی که در دوره های بعد هنرمندان در سال 133 هجری قمری با اغاز حکومت عباسیان در عراق ، پایتخت سابق ساسانیان، یک شیوه کاملا ایرانی بوجود آمد وهنرهای مختلف این عصر با الهام از عناصر دوره ساسانی شکل تازه ای به خود گرفت.
ایجاد شهر دایره ای شکل بغداد و مسجد سامره را میتوان الهام گرفته از معماری شهرها تر او معماری ساسانی دانست. در همین زمان سلسله های مستقل و ملی مانند طاهریان، صفاریان و سامانیان در ایران تاسیس گردید که در آفرینش هنرهای سنتهای ، هنری گذشته ایران را تجدید کردند.در این دوران هنرهای تزئینی درخشش تازه ای یافت، به نحوی که در دوره های بعد هنرمندان از آنها الهام گرفتند .
در نیمه اول قرن پنجم هجری در ایران حکومت سلجوقیان تاسیس شد که حدود 150 سال دوام یافت.این دوره معماری و هنرهای وابسته به آن مانند آجرکاری وگچبری نیز با الهام از معماری عصر پیش از اسلام به شکوفایی رسید. در این دوره حتی اشیا نسبتا بی ارزش هم که برای عامه مردم تولید می شد از کیفیت بالایی برخودار بود .
در اوایل قرن هفتم هجری، هجوم مغولان ، بسیرای از کشورهای اسلامی از جمله ایران را به ویرانی کشید، ولی دیری نگذشت هک مغولان فرهنگ و سنن ملل مغلوب را پذیرفتند وحتی حامی هنر وهنرمندان اسلامی شدند
با تاسیس سلسله ایلخانیان در ایران بزودی مراکز حکومت آنان مانند تبریزی، بغداد ،سلطانیه واصفهان محل اجتماع هنرمندان شد و بناهای مذهبی و غیر مذهبی متعددی در قسمتهای مختلف ایران با تزئینات بسیار برجسته گچبری و آجرکاری بناشد. در اواسط قرن هشتم هجری، حمله تیمور بار دیگر شهرها و مراکز اسلامی را به ویرانی کشید، ولی دوباره شهرها آباد شد و سمرقند وبخارا پایتخت تیموریان گردید و بابناهای متعدد مذهبی وغیرمذهبی آراسته شد. در تزئینات این بناها از کاشیکاری معرق، که بهترین نمونه کاشیکاری می باشد، استفاده شده است. در اوایل قرن دهم هجری صفویان در ایران به حکومت رسیدند و به ترتیب شهرهای تبریز، قزوین واصفهان را به پایتختی برگزیدند.در این زمان هنرهای مختلف بویژه معماری شکوه و زیبایی خاص یافت و بناهای مختلف این دوره با تزئینات متنوع کاشیکاری- که بتدریج جایگزین آجرکاری و گچکاری دوره های قبل گردیده بود-آراسته شد. از قرن چهاردهم هجری به بعد، معماری وتزئینات به شیوه دوره های قبل ادامه نیافت و تزئینات جدید جایگزین معماری سنتی گردید .
از آنجائیکه دو بنای مورد بحث ومطالعه مجموعه تحقیقی حاضر، یعنی امامزاده های زید و یحیی متعلق به دوران قاجار می باشند، قبل از بررسی دو امامزاده مذکور به شرح ویژگیهای هنر و معماری دوران قاجار پرداخته می شود.
هنرومعمای دوران قاجار:
دراواخر سده دوازدهم هـ ق خاندان قاجار جایگزین خاندان زندشد وتهران را پایتخت خود قرارداد.
آقا محمد خان قاجار در سال 1210 هـ.ق در قصری که در تهران در کاخ گلستان ساخته بود رسما تاجگذاری کرد، بنای عمارت تخت مرمر و احداث معبر وپلی به نام دروازه دولت در ارگ در محل فعلی ابتدای شمالی خیابان باب همایون که راه ورود به داخل ارگ از آن جانب گردید، به فرمان آقا محمدخان صورت گرفت .اما با آنکه آقامحمد خان تهران را به مقام پایتخت ارتقا داد، یا چنانکه باید وشاید سلیقه نداشت ویا اینکه عمر زمامداری او به حد کافی طولانی نبود که به آنجا همان مزایا را اعطا کند که اسلاف او پیوسته در مورد آسایش وبهبود پایتخت ومقر حکومت خویش کرده بودند .
اولیویه که در سال 1797 م یعنی سال قتل آقامحمدخان در تهران بوده می نویسد:
در محیط شهر دو میل و دارای پانزده هزار جمعیت بود، که سه هزار نفر آنها افراد درباری و سپاهی خاصه پادشاهی بودند، ولی در دوره فتحعلی شاه که افکار و خیالات عالی تری در کار پادشاهی داشت، حدود شهر وسعت یافت و آراستگی آن بالا گرفت .
در واقع معماری قاجار از زمان فتحعلی شاه، دومین پادشاه قاجاریه، شکل می گیرد.
در دوران سلطنت فتحعلی شاه (1265-1212هـ.ق) بناهای متعدد و جدیدی در تهران بنا گردید. سقاخانه نوروزخان، عمارت و باغ نگارستان، قصر قاجار وباغ شاه، قصر و باغ لاله زار،کاخ نیاوران، برج نوشین یا برج نوش، مسجد شاه ، مدرسه و مسجد خان مروری (که به مدرسه فخریه معروف است)،تجدید بقاع امامزاده زید وچهل تن و بقعه پیرعطا، بازارچه وتکیه منوچهر خان، کاروانسرای بین چارسوق کوچک تا سید اسماعیل وگذر بابانورزو علی وهمچنین توسعه و تزئین عمارت تخت مرمر واحداث تخت مرمرین در وسط ایوان مذکور وساخت بناهای دیگر در داخل اگر سلطنتی از جمله بناهایی می باشند که فتحعلی شاه قاجار آنها را در تهران بنا نمود .
ژاک موریه که در سال 1232 هـ.ق به تهران سفر کرده بود، درباره تهران عصر فتحعلی شاه چنین نوشته است:
«تهران پایتخت ایران بارویی به طول چهارده ونیم میل به دور خود داردو دارای شش دروازه است، که به دستور فتحعلی شاه آنها را به طرز زیباییی کاشی کاری کرده اند. شهر تهران به بزرگی شیراز است،لیکن عمارات آن به مراتب کمتر است. ساختمانهای تهران چنان خوب نیست وغالبا با خشت خام ساخته شده و با شباهت چندانی به بناهای عالی ندارد. تنها بنایی که در خور ذکر است بنای مسجد شاه می باشد، که به دستور فتحعلی شاه ایجاد گردیده وغیر از این مسجد بزرگ، در تهران شش مسجد کوچکتر نیز وجود دارد، علاوه بر این تهران صدو پنجاه گرمابه و صدوپنجاه کاروانسرا و دومیدان بزرگ دارد که یکی از آنها در شهر ودیگری در ارگ می باشد، و دو عمارت ییلاقی سلطنتی نیز در تهران وجود دارد که به نام قصر قاجار ونگارستان خوانده می شود و قصر ییلاقی اخیر را به تازگی بنا نموده اند .
دردوره فتحعلی شاه مساجد زیادی در شهرها مختلف ساخته می شوند که همگی دارای نقشه چهارایوانی است که ایوان ضلع جنوی (یا رو به قبله آن )بزرگتر است در آغاز معماری قاجاریه ادامه دهنده معماری صفویه است وصرفا به تقلید از تزئینات وسبک معماری پیشین بسنده کردند، اما به تدریج تغییراتی در آن داده شد. شهرت معماری قاجاریه بیش از همه به دروازه ها و سردرهای ورودی عظیمی مربوط می شودکه مزین به کاشیکاری و گچبری است و معمولا این سردرها ورودی عظیمی مربوط می شود که مزین به کاشیکاری وگچبری است ومعمولا این سردرها متشکل از یک هلال نیم دایره مرکزی است با دو ستون توکار جانبی، یا مناره های متصل به بدنه که غالبا با کاشیهایی که به حدافراط منقوش شده اند، پوشیده می شوند. در مجموع رنگها وطرحهای کاشیهای قاجاریه پست تر از دوره های پیشین هستند وگذشته از این به شدت تحت تاثیر سبکهای فرنگی قرار دارند. معروفترین بناهای قاجاریه به جز مسجد سپهسالار در تهران باقی بناها عبارت بودند از انواع کاخهای شاهی که محل اقامت شاه در شهر، ییلاق، شکارگاه و باغ بودند ونیز بناهای نظامی همچون سرباز خانه ها، که متاثر از معماری فرنگی است و بناهای سنتی غیرمذهبی شهری همچون بازارها، آب انبارها، حمامها وبادگیرها که همچنان سنتهای معماری پیشین را حفظ کردند از میان این آثار معروفتر از همه کاخ گلستان، مسجد شاه ،مسجد شاه سمنان، مقبره حضرت عبدالعظیم ،عمارات بادگیر (در باغ گلستان )است .
آغاز رونق نقاشی در عصر قاجاریه به دوره پادشاهی فتحعلی شاه مربوط می شود که طی آن مکتب خاص نقاشی این دوران شکل گرفت. سه نقاش بزرگی که در خدمت شاه بودند عبارت بودند از میرزا بابا، مهرعلی و عبدالله خان.آثار اینان بیشتر به تصویرسازی از چهره وتمثال تمام قدشاه ویا مراسم وتشریفات که دربار خلاصه میشد. نسل بعدی نقاشان این دوره عبارت بودند از سیا میرزا، احمد ونجف علی میرزا، همچننی آثار مینیاتور ومصور سازی کتابها نیز در این دوره مجددا رونق می گیرند.
به علاوه نقاشی های زیادی به صورت زیر حاکی بر روی قلمدان، جلد کتاب و اشیا تزینی پدید آمد .
دردوران سلطنت محمدشاه(1262-1250هـ.ق) توسعه تهران ادامه داشت و حاج میرزا آقاسی صدراعظم وقت علاقه زیادی برای عمران و آبادی تهران از خود نشان می داد. در دوره محمد شاه بناها ومحله هایی چند در تهران ساخته شد که از جمله آنها می توان به محله محمدیه یا پای قاپوق معروف به میدان اعدام ومحله عباس آباد در جنوب غربی دارالخلافه تهران اشاره کرد. دروازه محمدیه یا دروازه نوا دروازه غار قدیم)نیز همراه با همین محله ها به وجود آمد بر کاشی های بالای سردر دروازه محمدیه، که امروز در موزه ایران باستان نگهداری می شود، نقش رستم ودیوکشیده شده است.این نقش بسیار ماهرانه ساخته شده و پایین حاشیه آن، نام سازنده نقش آمده است:
«عمل استاد محمد قلی کاشی پزشیرازی، سنه 1263»
کوچه میرزا زینل ایروانی نیز که در بازار ، پایین چهار سوق کوچک وبالاتر از عباس آباد،قرارداد شاهد دیگری است بر احداث محله مزبور در زمان فتحعلی شاه ومحمد شاه قاجار .
در دوران سلطنت طولانی ناصرالدین شاه (1313-1262هـ.ق) تهران وسعت زیادی پیدا کرد.
هنگامی که میرزا تقی خان امیرکبیر به مقام صدراعظمی ناصرالدین شاه رسید برای اصلاح کشور دست به یک سلسله اقدامات مفید زد از جمله برای زیبایی تهران و رفاه اهالی آن وترقی دادن پایتخت شروع به اقداماتی کرد. با تاسیس دارالفنون در دهه 1280 هـ.ق پرورش و تعلیم افراد جوان ومستعد با جدیت دنبال شد. یکی دیگر از آثار امیرکبیر مسجد شیخ عبدالحسین یا مسجد ترکها، واقع در بازار است. در بیست سال اول سلطنت ناصرالدین شاه فعالیتهای ساختمانی چندی در تهران صورت گرفت که فهرست آنها به اجمال چنین است: تجدید وتعمیر و مرمت با روی ارگ تهران، احداث بازار امیر، بازارکفاشان (بین سبز میدان وامامزاده زید)، توسعه باغ گلستان، احداث سبز میدان و بنای پاسیون در خارج باروی شهر و طرح باغ گلشن د رمحلی که امروز میدان ارگ است. در این دوران در هر طرف شهر سه دروازه که با کاشیهای زیبا مزین شده بود بنا گردید، دروازه مذکور عبارتند از: دروازه های شمیران، دولت،یوسف آباد، دوشان تپه ، دولاب، باغ شاه، قزوین، گمرک، حضرت عبدالعظیم،غار وخانی آباد.
در دوران قاجار علی رغم اینکه اکثر بناهای مذهبی و مدارس ومنازل واماکن عمومی با الهام از شیوه های معماری غربی و با معماری معمولی تر وعناصر تزئین ونماسازی غیرایرانی ساخته می شد اما امروزه غالب این آثار جزء میراث های فرهنگی کشور محسوب شده و از جذابیت و زیبایی خاص خود برخوردار هستند.
در ساختمانهای غیرمذهبی دوران قاجار تزئینات مختلف کاشی خصوصا نقاشی های هفت رنگی و مینایی با نقوش مینیاتور ونقوش انسانی وحیوانی وگیاهی و اغلب با طرحهای تزئینی غربی و رومی ویونانی اجرا می شد. در نقاشی های دیواری و رنگ آمیز کاشی ها از رنگهای جدید و تند مانند قرمز به وفور استفاده شد.
در ابنیه مذهبی دوران قاجار به تزئینات وکاشیکاری توجه زیادی شدو چندین گنبد طلایی نیز در شهرهای مختلف بر روی مساجد ومدارس بنا شده است .
موقعیت مکانی امامزاده زید:
امامزاده زید در محله قدیمی بازار تهران واقع شده است. بازار زید در شمال، بازار بزازها در جنوب، بازار مسجد زید در شرق و بازار کفاشها در مغرب آن قرار دارد.(نقشه شماره1)
تهرانی از زمانی که دارای برج بارو شد یعنی از زمان سلطنت شاه طهماسب دارای چهار محله اصلی به نامهای عودلاجان،سنگلج، بازار وچال میدان بوده است که هر یک از این محله ها نیز با گذشت زمان،دارای محله هایی کوچکتر شده اند.
محله بازار، که امامزاده زید در آن واقع شده است،در جنوب تهران قدیم قرار داشت و از شمال به ارگ سلطنتی تهران، از مشرق به محله چال میدان، از شمال شرقی به محله عودلاجان، از مغرب به محله سنگلج و از جنوب به حصار شهر محدود می گردید .
به عبارت دیگر محله مذکور در سه راه مسجد شاه ،انتهای خیابان ناصریه(ناصرخسرو) وامتداد خیابان جبه خانه یعنی خیابان بوذر جمهوری تا انتهای بازار بزرگ-بازار بزازها-و بازار چهل تن،قرار داشت.
در واقع محله بازار در مرکز هسته اصلی تهران باستان قرار داشته ومحله عودلاجان از سوی شرق، سنگلج از سوی غرب وگوشه ای از محله چال میدان در شمال سیداسماعیل به آن راه داشته اند. بعدها قسمتهایی از شمال وجنوب بازار توسعه یافت وهسته اصلی تهران قدیم را تشکیل داده است .
بازار تهران به خاطر نقش اقتصادی خود از اهمیت فراوان برخوردار بوده و از محله های آباد شهر محسوب می شده است. کاروانهای تجاری که به تهران می آمدند،یکسره راه این محله را در پیش می گرفتند وکالاهای خود را در کاروانسراهای آن تخلیه می کردند تا از آنجا روانه انبارها وحجره ها ودکانها شود.
در دوره ناصرالدین شاه به سبب برقراری ارتباط تجاری با کشورهای اروپایی نقش بازار حساس شده ولاجرم متناسب با نیاز، این محله توسعه یافته وکاروانسراها،انبارها ،راسته ها،تیمها ،تیمچه ها،خانها، دالانها و دکانهای گوناگونی در آن احداث گردیده است. براساس نقشه کرشیش ترکیب محله بازار در سال 1275 هـ.ق دوره ناصری به شرح زیر بوده است :
-مطابق نقشه کرشیش محله بازار از دو محله خلجها و محله پای چنار تشکیل می شده است.
- در نقشه کرشیش از کوچه ها و گذرهای متعدد این محله نام چهارگذر وپنج کوچه به نامهای گذر زنبورکخانه، گذر لوطی صالح، گذر حمام چال، گذرعباس آباد،کوچه ارامنه، کوچه غریبان، کوچه اسماعیل خان،کوچه ملک آباد وکوچه هادی خان، مشخص شده است.
- در نقشه کرشیش از مجموع کاروانسراهای بازار فقط 26 کاروانسرا از جنوب به شمال به نامهای کاروانسرای عالم شکن، کاروانسرای گلشن، کاروانسرای گردن کج و… ذکر شده است .
- در نقشه کرشیش دو تیمچه زرگرما و حاجی آباد در محله بازار مشخص شده است.
- در نقشه کرشیش از مجموع مساجد متعدد بازار فقط چهار مسجد ذکر شده است. این مساجد عبارتنداز: مسجد شاه، مسجد جامع،مسجد سیدعزیزالله، مسجدشیخ عبدالحسین.
- از مدارس علمیه بازار نیز فقط چهارمدرسه مشخص شده است. مدارس مذکور عبارتند از :مدرسه دارالشفاء، مدرسه صدر، مدرسه محسنیه ومدرسه شیخ عبدالحسین.
- در نقشه کرشیش از تکایای بازار نام یازده تکیه ذکر شده است. این تکایا عبارتند از:
تکیه ملک آباد،تکیه زنبور کخانه، تکیه خشتی، تکیه خدا آفرین، تکیه هفت تن،تکیه خلج ها،تکیه چهل تن، تکیه منوچهر خان، تکیه قاطرچیها، تکیه سهراب خان وتکیه نوروز خان.
-در این نقشه از زیارتگاههای بازار تهران دوامامزاده به نامهای امامزاده زید و امامزاده سید ولی ذکر شده است .
-ازبیش از 1500 باب خانه محله بازار در نقشه کرشیش چهارده خانه مشخص شده است. خانه های مذکور عبارتند از :عمارت وزیر مختار انگلیس، خانه حاجی عبدالکریم، خانه نصیرالملک، خانه ملک الکتاب، خانه میرزا رضای کدخدا، خانه حاجی داعی، عمارت اعتضاد السطنه علی قلی میرزا، خانه حسام السطنه،خانه امین الملک فرخ خان، خانه جناب شیخ رضا، خانه شیخ عبدالحسین، خانه ملاحسین منجم باشی، خانه امام جمعه، عمارت فرهاد میرزا نایب الایاله.
-درمحله بازار فقط باغ وزیر مختار انگلیس در جنوب بازار ذکر شده است.
-از بناهای دولتی جبه خانه مبارکه در شرق و غرب و جنوب سبزه میدان ذکر گردیده است.
-مطابق نقشه کرشیش سبزه میدان تنها میدان این محله بوده است.
-امنیت محله بازار و راسته های آن توسط شش قراولخانه به نامهای قراولخانه جنوب شرقی تکیه نوروزخان،قراولخانه جنب امامزاده سید ولی، قراولخانه جنب محله دروازه نو،قراولخانه گذر لوطی صالح، قراولخانه چال زنبورکخانه و قراولخانه تکیه قاطرچیها، تامین می شده است .
براساس نقشه ای که در سال 1309 هـ.ق از تهران چاپ شده است، مشخص می گردد که بین سالهای 1275 تا 1309 هـ.ق محله بازار گسترش پیدا کرده است.
پس از گسترش تهران این محله به میزان هزار ذرع ازجنوب وسعت یافت. در ناحیه جدید که تابع محله بازار نامیده می شد دو محله جدید به نامهای محله چاله سیلابی و محله بیرون دروازه محمدیه احداث شد که محله اخیر بزرگتر بود. در این دو محله به تناسب نیاز کوچه ها،گذرها، چهارسوق،بازار چه ها، سراها، یخچالها وابنیه عمومی دیگری ساخته شد.
ناحیه جدید تابع محله بازار را بر خلاف نواحی افزوده شده به محله های دیگر شهر بیشتر اراضی بایر وکوره های آجر وآهک پزی واقع در اراضی چهارده معصوم تشکیل می‌داد و فضای سبز ناحیه جدید منحصر بود به چند باغ پراکنده وبخشی از مزرعه وزیر در جنوب غربی محله.
بخش عمده ای از اراضی شمال شرقی ناحیه تابع محله بازار را اراضی قبرستان کهنه دربرگرفته بود که امروز تاسیسات واقع در محدوده خیابانهای مولوی، شمال خیابان صاحبجمع،قبرآقا، شاهین ورزشگاه ،بوریور(مادر سابق) جای آن را گرفته است. این ناحیه را خیابان قبرستان (بخشی از خیابان مولوی کنونی) از محله اصلی بازار جدا می کرد .
-در محله های جدید تابع بازار کوچه های متعددی احداث شد که در نقشه نجم الملک از تعدادی از آنها چون کوچه های :چال سیلابی، سرقبرستان، آقا میر محمد علی، پشت کاروانسرا،بابا صفرعلی، کردها،نایب نوروزعلی وگذر حمام آقاسید اسماعیل نام برده شده است.
-در نقشه نجم الملک در تاج محله بازار ازسرای خالصه، قوام الدوله وحاجی باقرنام برده شده است.
-مطابق نقشه نجم الملک مراکز تجاری ناحیه جدید عبارت بودند از چهار سوق چوبی بازارچه نایب کریم، بازارچه حاج آقا محسن، بازارچه میرزا محسن نطنزی وبازارچه حاجی امیرخان.
-در نقشه جدیدتهران ازدو یخچال به نام حاجی عبدالطیف ،باغ اسکندرخان وباغ انگور فروشی به نام باغهای تابع محله تهران مشخص شده است.
با توسعه شهر تهران در بخش تجاری محله بازار رونق اقتصادی موجب افزایش فعالیت کاروانسراها،انبارها، راسته ها، تیمچه ها و دالانهای آن گردید و به تبع آن بخش مسکونی بازار نیزمتراکم تر شد .
- در نقشه نجم الملک از کوچه ها و گذرهای بازار اسامی بیشتری به شرح زیرذکر شده است:کوچه مسجدجامع، کوچه امین الدوله، کوچه ارامنه، کوچه کلک سازان،کوچه کاظم خان، کوچه زنبورکخانه، کوچه حاجی صفرعلی،کوچه مرحوم ملاعلی،کوچه کدخدا، کوچه حاجی محمد، کوچه گودزنبورکخانه،کوچه آقا سیدابراهیم،کوچه ابراهیم بیک، کوچه میرزا زینل، کوچه عباس آباد،کوچه میرزا ربیع مستوفی، کوچه حمام باغ،کوچه فیلخانه، کوچه حاجی تقی کور، کوچه تکیه منوچهرخان،گذر لوطی صالح،گذرعباس آباد و..
-در نقشه جدید دارالخلافه ناصری از مجموع خانه ها وعمارتهای بازار تعداد 27 باب خانه نام برده شده است که این خانه ها عبارتند از: موید الدوله، امین السلطان،فخرالاطباء،آقا شیخ جعفر،آقامحمد ابراهیم ارباب، امین خلوت و…
-در نقشه نجم الملک از حمامهای متعدد این محله محل حمام پاچنار، حمام حاجی علی احمدکور، حمام چال و حمام زنبورکچی باشی مشخص شده است.در این نقشه همچنین در محله قدیمی بازار اسامی تعدادی از مدارس، مساجد، راسته ها، تکایا، بازارها، تیمچه ها، سراها، محله ها و زیارتگاه ها نیز ذکر گردیداست.
سلسله نسب امزامزاده زید:
نویسنده جنة النعیم درباره نسب امامزاده زید می گوید:
«به طریق تحقیق این امامزاده زید که درجامعه تهران است زیدبن حسن بن علی نیست، و وی یا در حاجزیا در بقیع مدفون است. وزید بن علی بن الحسین هم نیست وی به تاریخ مسطور در کوفه شهید شد،و یقینا استخوان او را به ری نیاوردند و بدن شریفش را نقل نکردندوزید بن موسی بن جعفر هم نیست و وی در «سرمن رای» سامره رحلت کرد و مدفون شد وایضا زید بن حسن بن موسی ثانی که از فرزندان موسی الجون پسر عبدلله محض که آل او را زیود خواندند نیز نیست. از آنکه مدفون وی جز ری باشد»
وی سپس از مجموع تحقیقاتی به استناد کتاب منتقله الطالبیه چنین نتیجه گرفته است:
«زید نامی از امامزادگان که حسنی است، به چند فاصله وواسطه به حضرت امام حسن مجتبی(ع) می رسد. در ری آمده است،وفات نموده است و جز این بزرگوار در ری واطراف آن مزار که به دین اسلام معروف باشد نیست وبه واسطه فاصله کثیره که بین این امامزاده مکرم است با حضرت امام حسن(ع) معلوم می شود بعد از حضرت عبدالعظیم به ری آمده است ».
به طور کل می توان بیان کرد که نسبت صحیح مدفون در این بقعه به درستی روشن نیست. بر روی کتیبه صندوق داخل ضریح نام او سید زیدبن زین العابدین بن حسین بن علی(ع) ذکر شده است که با توجه به مدارک تاریخی ای که در بالا توضیح داده شد،عدم صحت آن به روشنی مسلم است وامامزاده مذکور در سال 121هـ.ق به هنگام خلافت هشام بن عبدالملک (125-105 هـ.ق) د رکوفه قیام کرد و در سال 122هـ ق به شهادت رسید. همچنین هنگام غبار روبی ونظافت کلی آستانه چندین نیم جزء خطی کلام الله مجید به دست آمده که در ماه صفر سال 1221هـ.ق توسط فرد خیری به نام استاد علی عسگر خیام وقف بر آستانه متبرکه گردیده است. درصفحه نخست آن نام مدفون در بقعه امامزاده زیدبن یحیی بن زید بن عی بن الحسین بن علی بن ابی طالب ذکر شده است .
به طوری که روایت شده است یحیی بن زید پس از شهادت پدر ابتدا خود را به مدائن رسانید و از آنجا روانه ری شد ونوشته اند که از ری نیز بیرون رفته وخود را به خراسان رسانیده است. وی در سال 125 هـ.ق در ناحیه جوزجان میان مرو و بلخ با نصربن سیار فرمانروای خراسان جنگید و شهید شد. حال اگر مدفون در بقعه را فرزند وی بدانیم، باید احتمال داد که پس از حرکت پدرش از ری به دلایلی در شهر ری مانده وبعد از اطلاع از شهادت پدر ترجیح داده است به تهران آن روزگار که اکثریت ساکنان آن شیعی مذهب بوده اند نقل مکان نماید. در این صورت در سالهای حدود 200 هـ.ق وفات یافته است.
اگر احتمال فوق را موجه ندانیم به اعتبار شجره نامه موجود در آستانه مبارکه امامزاده زید بن حسین بن محمد بن عمربن یحیی بن زید بن علی بن الحسین بن علی بن ابیطالب(ع) است که با شش واسطه به حضرت حسین بن علی (ع) می رسد .
بقعه امامزاده زید وهنرهای تزئینی آن:
امامزاده زید در تاریخ 25 خرداد 1315 ذیل شماره 259 درفهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.(نقشه شماره 4-2)
بنابرنوشته های صندوق منبت عتیقه امامزاده زید مشخص می شود که امامزاده مذکور پیش از سلطنت صفویه در تهران دایر بوده است.زیرا تاریخ 902هـ.ق بر روی این صندوق حک شده است.
بقعه امامزاده زید در طول مدتی که تهران پایتخت شده وشهر وسعت واهمیت روزافزون یافته است،بنای قدیمی رابرداشته و بنای کنونی را به جای آن ساخته اند.
شهریار جوان ناکام سلسله زندیه-لطفعلی خان زند- نیز در مجاورت همین بقعه مدفون شده است .
عبدالله مستوفی در رابطه با امامزاده زید می نویسد:
«یکی از کارهای رایج، گردش دربازارها بود. مردم، به خصوص اعیان بعد از نماز ظهر و عصر وشنیدن موعظه، برای گذراندن وقت به بازار می رفتند و خریدهایی هم می کردندو به بعضی دکان های خرازی وبزازی به خصوص دکان حاجی ابوالفتح بلورفروش حکما سری می زدند. در دوره های سابق بر این دوره، تجارحجره های محسن امامزاده زید را در ماه رمضان موقتا اجاره کرده ،هر یک شعبه ای از دکان خود را به آنجا برده نمایشگاهی ترتیب می دادند و این بهترین تدبیر برای فروش امتعه بود. بر فرض که چیزی نمی خواستند بخرند، در صحن امامزاده گردش می کردند و وقت می گذراندند و انگار کار را طوری می گرفتند که وقتی به خانه برسند وقت افطار وسرسفره گسترده بروند. البته گردشی هم در مسجد شاه می کردند ».
سومین بقعه متبرکه تهران از نظر سال تاریخ موجود در آن ومعظم ترین تمام زیارتگاههای داخل شهر، امامزاده زید است.
به غیر از صندوق منبت عتیقه امامزاده (که توضیح آن داده خواهد شد) سایر قسمتهای بقعه امامزاده زید از آثاردوره قاجاریه است.
از سال 1318 هـ.ش وزارت فرهنگ وقت صحن این بقعه وحجرات اطراف آن را جهت احداث دبستان حافظ برگزید و درختان کهن و محوطه صحن در عین حال که صحن قدیمی و اصلی بقعه بود، حیاط دبستان به شمار می رفت. در این زمان صحن کوچکی از طرف بازار خیاطان در جنوب بقعه ایجاد گردید. امروزه ورود به بنا ازداخل این صحن کوچک صورت می گیرد و مجموعه توازن ترکیب وصراحت خود را درچشم مخاطب از دست داده وبه صورتی مبهم تبدیل گشته است .(تصویر شماره 1و2)
صحن قدیمی ایوان وحجرات در زمان سلطنت ناصرالدین شاه قاجار و در خلال سالهای 1297تا 1301 هـ.ق احداث گردیده است.تجدید ساختمان حرم وبنای گنبدخانه در زمان فتحعلی شاه قاجار در سال 1245هـ.ق انجام گرفته است.(تصویر شماره 5-3)
در بالای دیوار حرم امامزاده زیدکتیبه ای از خشتهای کاشی لاجوردی رنگ با خط ثلث سفید و گل و بوته قرمز وسبز واسلیمی های نازک طلایی قرار داردکه مشتمل بر سوره دهر (هتل اتی)بوده است. پس از پایان سوره مزبور در گوشه شمال غربی حرم این اشعار به خط نستعلیق بالنسبه ریز در 6 سطر مرقوم رفته است:
به عهد خسرو صاحب قران دارای دین پرور
سلیمان دویم فتحعلی شاه خلل یزدانی
قوام ملک شاهنشه جناب آصف الدوله
شد این محکم بنای دیرپار را از همم بانی
پی تاریخ اول سال بنیادش خردگفتا
بپا شد کعبه اول به حکم آصف ثانی
به طوری که از اشعار فوق مشخص می شود، این بنا در سال 1245هـ.ق توسط الهیارخان آصف الدوله احداث گردیده است.(تصویر شماره 6و7)
قسمت داخلی بنایی را که در همین سال 1245هـ.ق تجدید ساختمان نموده اند نقاشی بوده و آثار آن هنگامی که در سال 1325هـ.ش اداره کل باستان شناسی دست به کار تعمیر وتجدید آینه کار فعلی در داخل حرم زد مشهور گردید ومعلوم شد که در خلال سالهای 1297 تا 1301 هـ.ق صحن وایوان و تزئینات خارجی بقعه به سفارش کامران میرزا نایب السطنه انجام شده و داخل بقعه را نیز آینه کاری نموده اند .
بین حرم وایوان اصلی که در شمال شرقی بنای مذکور قرار گرفته است در خاتم زیبایی نصب نموده اند. بر لنگه راست این درکتیبه کوچک نستعلیق با استخوانی مشتمل بر این عبارت نوشته شده است:«صانع استاد کریم شیرازی ساکن دارالخلافه 1301»(تصویر شماره 8)
درایوان بزرگ شمال شرقی بقعه کتیبه ای به خط نستعلیق درشت برخشت کاشی زمینه لاجوری وجود دارد و این مطلب در آن ذکر شده است که بعهد ناصرالدین شاه قاجار ایوان صحن حضرت زیدبن علی بن الحسین(ع) به امر شاهزاده اعظم امیرکبیر نایب السلطنه کامران صورت یافت و در پایان کتیبه به خط ریز چنین نوشته است:
«عمل استاد مهدی ولد مرحوم استاد علی کاشی پرسنه 1297 »(تصویر شماره 9و10)
کاشیکاری ایوان بزرگ بقعه امامزاده زید بسیار زیبا می باشد بطوریکه چشم هر بیننده ای را خیره می سازد.
همانطور که ذکر شد صحن،ایون وحجره های آن در زمان ناصرالدین شاه ساخته شده است. در این باره در کتاب جنه النعیم آمده است:
«به امر و فرمان حضرت اقدس همایون اعلا در این اوقات که مورخه هزار ودویست ونودشش هجری است در عمارت صحن شریف این امامزاده جلیل تاکیدات اکید شده و به نحو خوشی زینت یافت و به طرز مطبوعی اصلاح خرابی ها گردید .
صحن بزرگ قدیم چون با احداث دبستان حافظ برای زائرین قابل استفاده نمود، اداره کل باستان شناسی صحن کوچکی ازطرف بازار خیاطان در جنوب بقعه احداث نموده است. از صحن مذکور به دهلیزی جدید النبا و از آنجا به اتاق جنوبی حرم وارد میشوند واز این اتاق به داخل حرم می روند. البته از دهلیز به دفتر امامزاده نیز راه دارد بدین ترتیب که در داخل دهلیز دو در وجود دارد؛ یک دردر روبرو ودر انتهای دهلیز واقع شده است که دفتر امامزاده می باشد، دردیگر که در سمت چپ قرا رگرفته است. به اتاق جنوبی حرم راه دارد. این اتاق دارای آینه کاری بسیار شیوایی بود. ولی بواسطه حریق و بی مبالاتی کاملا کدر و تاریک گردیده بود اما مجددا مورد تعمیر وتجدید آینه کاری قرارگرفت. مقبره حاجیه شاهزاده جهان سلطان خانم دختر فتحعلی شاه مورخ به سال 1312 قمری در وسط همین اتاق واقع گشته است.مدفن شاهزاده فتحعلی خان فرزند هفت ساله کامران میرزا که امیرتوپخانه بوده! و بر سنگ قبر بسیار زیبای آن تصویر برجسته طفل مزبور با لباس امیری توپخانه وحمایل وشمشیر وغیره حجاری گردیده و اشعاری در مرثیه وروی سنگ نوشته اند و مربوطه به سال 1310 قمری است نیز بر دیوار جنوبی اتاق نصب می باشد .
در طرفین ایوان شرقی امامزاده زید سه ایوان چه قرار دارد که دارای تزئینات کاشیکاری بسیار زیبایی می باشند.در داخل یکی از این ایوان چه که در سمت چپ ایوان اصلی قرار گرفته است
فرمت این مقاله به صورت Word و با قابلیت ویرایش میباشد
تعداد صفحات این مقاله 108 صفحه
پس از پرداخت ، میتوانید مقاله را به صورت انلاین دانلود کنید
دانلود مقاله پژوهشی پیرامون امامزاده های زید و یحیی (ع) در تهران
