مقدمه
خاطرهگویی و رماننویسی دو سبک مهم و اصیل در روایت حوادث تاریخی برای نسلهای آینده و ثبت و ضبط و انتقال تجارب تلخ و شیرین نسلهای پیشین و نسل حاضر برای نسلهای آینده است. با این حال، متاسفانه ادبیات انقلاب اسلامی، به ویژه ادبیات پایداری و مقاومت (جنگ تحمیلی عراق علیه ایران و سایر تحولات بحرانهای داخلی) تاکنون نتوانسته آثار فاخر و گرانبهایی که در شأن انقلاب اسلامی و پایداری ملت ایران در هشت سال دفاع مقدس باشد، تقدیم مخاطبان کند. با این وجود، تک ستارههایی در آسمان ادبیات فارسی در حال فروغ است که آهنگ دل نواز این تک مضرابها امیدواری تولید آثار ادبی بیشتر و در خوری را در این عرصه مطالعاتی نوید می‌دهد. در این میان، کتاب دا روایت ناب و اصیلی از زبان یک ناظر عینی درباره چرایی و چگونگی آغاز جنگ تحمیلی و فرایند تهاجم وحشیانه و غیرانسانی نیروهای بعثی به شهر خرمشهر را ارایه میکند و تصویر جانگدازی از روند تبدیل این شهر به خونینشهر را به نمایش در میآورد.
این کتاب، خاطرات سیده زهرا حسینی از روزهای شروع جنگ در خرمشهر است. بانو حسینی در آن ایام تنها 17 سال داشت و خاطرات او گوشهای از تاریخ تلخ جنگ و سقوط خرمشهر را بازگو میکند که تاکنون توصیف این حوادث به این شکل بیان نشده بود.
راوی خرمشهری کتاب «دا» در روزهای نخستین جنگ و به فاصله پنج روز، پدر و برادرش را در نبردهای دفاعی خرمشهر از دست می‌دهد. زهرا به همراه خواهر چهارده سالهاش لیلا در غسالخانه جنتآباد خرمشهر نقش غساله برای زنان شهید خرمشهری را به عهده میگیرد. خرمشهر در آستانه سقوط است؛ اما او به مانند بسیاری از مردم از شهر خارج نمی‌شود و حتی در برخی از مقاومت‌های خرمشهر نیز شرکت میکند. ترکش به ستون فقراتش اصابت میکند و به شدت مجروح میشود. آخرین مدافعان خرمشهری پس از مقاومتی دلیرانه از شهر خارج می‌شوند و خرمشهر به خونینشهر تبدیل میشود. در حالی که زهرا حسینى در بیمارستانی در شیراز دوران سخت مجروحیت را طی میکند، خبر سقوط خرمشهر به او می‌رسد. رویای بازگشت به خرمشهر لحظه‌ای او را رها نمی‌کند تا اینکه خرمشهر در عملیات بیت‌المقدس آزاد میشود و راوی کتاب، دوباره به این شهر بازمیگردد...
این مطالب بخشی از حوادث پر فراز و نشیب کتاب «دا»ست که ماجرای زندگی متلاطم و پرهیاهو، اما زیبا و خواندنی زهرا حسینى در روزگار سخت جنگ تحمیلی بر ایران را روایت میکند.
هدف این نوشتار معرفی، ارزیابی، و نقد کتاب در قالب نقد شکلی، نقد روشی و نقد محتوایی از سویی و ارایه برخی انتقادات سازنده و اصلاحی برای بهبود شکلی، روشی و محتوایی اثر در چاپهای آتی است. البته در این نقادی پس از شرح مزایا و نقاط قوت کتاب، برخی از نقاط ضعف و کاستیها آن نیز مطرح خواهد شد.
معرفی محتوای کتاب
کتاب «دا» علاوه بر شناسنامه و تقدیمنامه و فهرست مطالب، از یک مقدمه، پنج بخش، و چهل فصل، ضمائم، عکسها و فهرست اعلام تشکیل شده است. بخش اول دارای سه فصل؛ بخش دوم ده فصل، بخش سوم پانزده فصل، بخش چهارم دو فصل، و فصل پنجم شامل ده فصل میباشد. ضمائم آن نیز شامل چهار مصاحبه و گفتوگو با شاهدان عینی برخی از وقایع آن دوره و چهار نقل قول از سه شاهد عینی دیگر و یک سند از کتاب مستندی که درباره نبردهای خرمشهر منتشر شده و صدق وقایع و حوادث راوی را تایید میکنند، میباشد.
البته فلسفه نحوه ساماندهی کتاب و چرایی و چگونگی تنظیم فصول در این بخشهای پنجگانه مشخص نیست. تناسبی میان حجم فصول و بخشهای مختلف آن وجود ندارد. ضمن آن که فلسفه وجودی گفتوگو و مصاحبه و نقل قول مستند برای خوانندگان کتابی که ادعای نگارش یک رمان واقعی و تاریخی را دارد، هرگز روشن نیست.
راوی این اثر، خانم سیده زهرا حسینی است که در عنفوان جوانی با این شرایط بحرانی روبهرو میشود و با دست خویش پیکر خونین و پاره پاره پدر و برادرش را به خاک میسپارد. وی به جمعآوری پیکر شهدا و مجروحین از سطح شهر مبادرت میورزد و در امر امداد به مجروحین و مصدومین در درمانگاه موقت مسجد جامع خرمشهر به صورت شبانه روزی فعالیت میکند و حتی به منظور توزیع غذا و مهماترسانی و آبرسانی به رزمندگان و مدافعان خط مقدم جبهه پیشقدم میشود و به یاری همرزمان مرد خویش میشتابد. وی در نهایت، در روز بیستم مهر 1359 و پس از 20 روز مقاومت و پایداری تحسینآمیز در امور مختلف خدماترسانی به رزمندگان و مردم بیپناه خرمشهر، در هنگام درگیری با نیروهای بعثی در خطوط مقدم جبهه (گمرک خرمشهر) از ناحیه ستون فقرات مجروح و به آبادان و ماهشهر و سربندر اعزام میشود. با این حال، از اعزام به پشت جبهه خودداری میکند و دوباره خودسرانه به خرمشهر بازمیگردد که این بار به اجبار جهت مداوا به پشت جبهه اعزام میگردد. وی در رویای بازگشت به وطن خویش، یعنی خرمشهر، پس از طی مراحل درمان و پشت سرنهادن دوران اولیه نقاهت، تلاش نافرجامی را برای اعزام به منطقه آبادان آغاز میکند تا در امر امدادرسانی به مجروحین جنگی سهیم گردد که شرح کامل آن که به درگیری وی و دوستانش با تکاوران نیروی دریایی و سپس دستگیریشان میانجامد، بسیار خواندنی است. بالاخره وی پس از ازدواج با یکی از فرماندهان عملیاتی خرمشهر میتواند در منطقه آبادان مستقر شود. اینک او با روایت تاثیرگذار خویش از آنچه در خرمشهر و از مردم بیگناه و بیپناه و مدافعان غیور و جان برکف این شهر دیده است، اثر ماندگاری در تاریخ ادبیات پایداری برای جوانان کشورمان آفریده است.
خوانندگان و علاقهمندان آثار ادبی حوزه دفاع مقدس در کتاب ارزشمند و تاثیرگذار سفر به گرای 270 درجه شاهد بلوغ نسل نوجوانی هستند که در فرایند جنگ تحمیلی و دفاع مقدس مشارکت میکنند. آنان با پذیرش مسئولیت سنگین رزمندگی و دفاع از مرز و بوم و شرف و مردانگی مردم ایران، مردانگی و جوانمردی و البته مظللومیت خود را به رخ جهانیان میکشند. کتاب دا نیز سرنوشت نسلی را به نمایش میگذارد که به طور ناخواسته درگیر جنگی نابرابر با دشمنی غدار و ستمگر میشود که تا بن دندان به تسلیحات اهدایی شرق و غرب مسلح است و از پشتیبانی مادی و معنوی نظام جهانی بهرهمند است. با این حال، دشمن به هیچ اصول انسانی، اخلاقی، و قانونی پایبند نیست و با زیر پا نهادن قواعد بازی و لگدکوب کردن کنوانسیونهای بینالمللی، به طور وحشیانهای به مناطق غیرنظامی و شهرهای مرزی ایران یورش میآورد و بیرحمانه مردم بیدفاع و بیگناه آنها را به خاک و خون میکشد و بدین سان، حقوق بشر و نهادهای مدعی حقوق بشر را به سخره میگیرد. کتاب دا، روایتی ناب از تهاجم نیروهای بعثی به خرمشهر و فجایع خشونتبار و خونین و ویرانگر آنان را به تصویر میکشد که یادآور هجوم وحشیانه مغولها به ایران و حمله ویرانگر سپاهیان محمود افغان به شهر اصفهان است. بنابراین، خرمشهر نماد مقاومت و پایداری ایران و راوی نماد مظلومیت نسلی مقاوم، ایثارگر و سربلند است. نسلی که ناخواسته درگیر جنگ نابرابری شد که هشت سال به طول انجامید و بسیاری از سرمایههای انسانی، معنوی و مادی کشور را به کام خود کشید. اما از سوی دیگر در این دوره حماسههایی خلق شد که در تاریخ ایران و پس از دوران صدر اسلام، بینظیر بود. زیرا مردم در سالهای خونین دفاع مقدس سرفرازانه به میدان آمدند و از همه سرمایهها و داشتههای خود گذشتند. حال باید از یک چنین شکوهی جانبداری کرد و هرگز نباید این سترگی مردان و زنان ایران و ددمنشی دشمن را به فراموشی سپرد. دشمنی که به تباهی ما اراده کرده بود. اما به یاری خداوند نتوانست.
مطالعه کتاب - خاطرات یا رمان ـ دا به رغم وجود برخی ایرادات و اشکالات شکلی، روشی و محتوایی از سویی و برخی انتقادات ادبی به آن، به همه جوانان کشور توصیه و پیشنهاد میشود.
کتاب دا