نوع فایل: word
قابل ویرایش 247 صفحه
مقدمه:
مسئولیت در معنی عام آن از نظر قانون شامل مسئولیت مدنی و کیفری است و مسئولیت کیفری ناشی از جرم و یکی از بنیادهای حقوقی است که بدون اثبات آن، احقاق حق مفهوم عینی خود را از دست داده و صرفاً جنبه ذهنی خواهد داشت زیرا در جریان رسیدگی به هر پدیده جزایی یگانه عاملی که حق را از قوه به فعل در آورده به آن عینیت می بخشد و به طور ملموس در اختیار صاحب حق قرار می دهد، اثبات مسئولیت کیفری است.
به همین مناسبت نخستین پرسشی که در ابتدای این بحث مطرح خواهد شد این است که ببینیم تدبیر قانون گذار کیفری در مسئول شناختن افرادی که قوانین جزایی را نقض می کنند چیست؟
بطور کلی، الزام شخص به پاسخگویی در قبال تعرض نسبت به جسم و جان و مال و یا حیثیت دیگران، خواه به جهت حمایت از حقوق و آزادی های فردی انجام گیرد و خواه به انگیزه دفاع از جامعه به منظور برقراری تناسب منطقی بین مجازات وجرم و یا به عنوان اجرای عدالت و احقاق حق در بین مردم، صورت پذیرد، تحت عنوان ،مسئولیت کیفری مطرح می شود که از نظر حقوق جزاء تشخیص آن دارای اهمیت زیادی است، زیرا تحمیل کیفر و تعیین میزان مجازات مرتکب جرم به عنوان نتایج و عواقب نامطلوب کاریکه انجام داد و مستلزم آن است که مستحق کیفر، از نظر جسمی و روانی و رشد اهلیت و سایر خصوصییات لازم در وضعی باشد که توانایی درک صحیح اعمال و رفتار خود را داشته باشد تا بتوان جرم را به او نسبت داد یا به عبارت دیگر، مرتکب قابلییت انتخاب نتیجه مجرمانه را دارا باشد تا از نظر کیفری مسئول شناخته شود.
اثبات این مسئله که یکی از مسائل موضوعی حقوق جزا و علی القاعده به عهده مقامات قضایی
صلاحیت دار می باشد. باید در رسیدگی های قضایی اعم از مراهل تحقیق و دادرسی در مورد هر متهمی کیفیات مربوط به شخصیت مرتکب جرم برای احراظ و اثبات مسئولیت یا عدم مسئولیت کیفری مرتکب و صدور حکم مقتضی دقیقا مورد توجه وبررسی قرار گیرد بعلاوه در پاره ای از اوقات قانون گذار به علت وجود شرایط و کیفیات خارجی مربوط به وقوع جرم عمل مجرمانه مرتکب را تحت عنوان عوامل توجیه کننده و رفع کننده باعث زوال مسئولیت کیفری می شناسد امعان در مسائل فوق اهمیت بحث و شناخت مسئولیت کیفری را به خوبی روشن می کند و نشان می دهد تعیین حد و مرز و بیان ماهییت جامع و مانع مسئولیت کیفری بوسیله قانون گذار تا چه حدی می تواند در احقاق حق و اجرای عدالت و حفظ نظم و امنیت در جامعه مؤثر باشد.
مع هذا این امر آن طور که باید و شاید مورد توجه قانون گذار قرار نگرفته در هیچ یک از قوانین جزایی و مدونه کشورمان ماهیت حقوقی و تعریف مسئولیت کیفری و عوامل رافع مسئولیت کیفری به طور مشخص بیان نشده است چنان که در مطالعه مقررات جزایی و موضوعه و عوامل رفع کننده ملاحظه
می شود قانون گذار گاهی به ذکر کلمه مسولیت اکتفاء کرده و زمانی عنوان کلی (مسئولیت جزایی) و یا (صدور مسئولیت جزایی) را برای موارد مربوط به این پدیده انتخاب کرده است ، بدون اینکه تعریفی از مسئولیت کیفری و عوامل رفع کننده ارائه کرده باشد1.
در این چشم انداز ، تلاش برای تبیین علمی و گزینش تعریف «مسئولیت کیفری و عوامل رافع مسئولیت کیفری» با مطالعه و دقت در معانی واژه مسئولیت و مفاهیم کلی اخلاقی قانونی و موارد استعمال لفظ مسئولیت و عوامل رفع از مسئولیت و مشتقات آنرا از فقه در آیات قران کریم و روایات و حقوق جزا دنبال خواهیم کرد.
مقررات جزایی پاره ای کشورها بی آنکه ذکری از شرایط عمومی تحقق مسئولیت کیفری به میان آورند صرفاً به بیان علل یا حالاتی پرداخته اند که بر دفعیت مرتکب جرم و یا رابطه ذهنی او با جرم تاثیر گذاشته از این رهگذر اهلیت جزایی متهم را از بین برده یا وصف مجرمانه را از اراده او باز می ستاند و به این وسیله مواخذه متهم را نسبت به جرم انجام یافته ناممکن می سازد این علل و حالات را گاه عوامل رافع و یا احیانا موانع مسئولیت کیفری می خوانند از جمله صغر ، جنون ، مستی ، اجبار و اکرا ه و افطرار ، و اشتباه که این عوامل یا موانع به شمار می روند در ضمن موادی از قانون جزای این کشورها جداگانه ذکر و شرایط آنها و آثار ویژه هر یک بر مسئولیت کیفری متهم به تفضیل یا به اجمال بیان شده است.
فهرست مطالب:
پیشگفتار
مقدمه
فصل اول- مفاهیم مسئولیت
مفاهیم مسئولیت)الف- مفهوم لغوی مسئولیت
ب-مفهوم کلی مسئولیت
ج- مسئولیت در قرآن کریم
د- مسئولیت اخلاقی
هـ- مسئولیت اجتماعیگ
جنبه های فردی و اجتماعی مسئولیت در فقه
الف- جنبه فردی مسئولیت
ب- جنبه های اجتماعی مسئولیت در فقه
فصل دوم- مفاهیم مسئولیت کیفری
مفاهیم مسئولیت کیفری
مسئولیت واقعی و انتزاعی
مقایسه مسئولیت با تکلیف
تفاوت میان مسئولیت و مجرمیت
فصل سوم- سابقه تاریخی مسئولیت
سابقه تاریخی مسئولیت
الف- سابقه مسئولیت در قدیم الایام
بند اول- مختصات مسئولیت در قدیم الایام
ویژگی جمعی بودن مسئولیت
تسری مسئولیت به اجساد و حیوانات
موضوعی بودن مسئولیت
در ایران باستان
در روم باستان
در یونان باستان
ب- مسئولیت کیفری در دوران معاصر
فصل چهارم) مسئولیت کیفری در اسلام
مسئولیت کیفری در اسلام
الف- تعریف و خصوصیات مسئولیت کیفری در اسلام
ب- اصول حاکم بر مسئولیت کیفری در اسلام
بنداول- شخصی بودن مسئولیت کیفری
بند دوم- برقراری شرایط عمومی مسئولیت
بند سوم- اصل تساوی در مجازاتها
بند چهارم- اصل قانونی بودن مجازاتها
فصل پنجم) مسئولیت کیفری در مقررات جزایی ایران
مسئولیت کیفری در مقررات جزایی ایران
الف- در قانون مجازات عمومی مصوب 1304
ب- در قانون اقدامات تامینی مصوب 1339
ج- در قانون مجازات عمومی اسلامی 1352
د- مجازات اسلامی مصوب 1307
فصل ششم) حدود و قلمرو مسئولیت کیفری
حدود و قلمرو مسئولیت کیفری
بخش اول- اهلیت و انواع آن در حقوق جزا
الف- اهلیت جنایی
ب- اهلیت مادی یا واقعی
ج- اهلیت جزائی
مقایسه اهلیت جزایی با اهلیت جنایی
اهلیت جزایی و مسئولیت کیفری
بخش دوم- تقصیر و مسئولیت کیفری
قلمرو تقصیر در حقوق جزا
الف- تقصیر در قلمرو وسیع
بند اول- ادراک و اختیار، توأماً شرط اعتبار اراده
بند دوم- اختیار، شرط منحصر اعتبار اراده
ب- تقصیر در قلمرو محدود
ج- نقد و بررسی، ارزیابی نظریات
بخش سوم- اسناد و مسئولیت کیفری
انواع اسناد
الف- اسناد یا انتساب مادی
ب- اسناد یا انتساب معنوی
اسناد مادی و مسئولیت کیفری
اسناد معنوی و مسئولیت کیفری
فصل هفتم) ارکان اهلیت جزائی
ارکان و اهلیت جزایی
رکن اول- ادراک
الف- مفهوم ادراک و تمییز
ب- نقش ادراک در مسئولیت کیفری
ج- عقل در مفهوم ادراک
د- عقل در مقررات جزائی ایران
هـ - عقل در حقوق جزائی اسلام
رکن دوم- اختیار
مفاهیم و کاربردهای اختیار
الف- اختیار در لغت
ب- اختیار در مفهوم فلسفی
بند اول- عنصر قدرت
بند دوم- عنصر اراده
ج- اختیار در مفهوم حقوقی
بند اول- مفهوم نقش اراده
1- نقش اراده در رکن مادی جرم
2- نقش اراده در رکن روانی جرم
بند دوم- مفاهیم گوناگون اختیار در حقوق
1- اختیارات در لغت
2- اختیار در تکالیف و جزائیات
رکن سوم- علم به قانون
الف- مفهوم قانون
بند اول- نص جزایی
بند دوم- عدم مشروعیت جزایی
ب- نقش علم به قانون
بند اول- علم به قانون، عنصر سازنده سوء نیت جزایی
بند دوم- علم به قانون جزا، شرط شمول قانون
بند سوم- علم به قانون، شرط ثبوت مسئولیت کیفری
بند چهارم- علم به قانون، شرط تحمل مجازات
10- فصل هشتم) صغر(کودکی) در مسئولیت کیفری
عوامل رافع مسئولیت کیفری
علل عدم مسئولیت کیفری
الف- علل توجیه کننده جرم یا علل مشروعیت
ب- عوامل رافع مسئولیت کیفری
ج- علل معافیت از مجازات یا معاذیر قانونی
طبقه بندی عوامل رافع مسئولیت جزایی و وجوه افتراق آن با سایر علل
الف- طبقه بندی عوامل رافع مسئولیت کیفری
بند اول- عوامل تام رافع مسئولیت جزایی
بند دوم- عوامل نسبی رافع مسئولیت جزایی
ب- وجوه افتراق با سایر علل عدم مسئولیت
بند اول- فرق عوامل رافع مسئولیت جزائی از علل مشروعیت
بند دوم- تفاوت میان علل عدم انتساب با معاذیر معاف کننده یا تخفیف دهنده مجازات
بند سوم- فرق بین عوامل عینی رافع مسئولیت کیفری و معافیت از مجازات
تأثیر عوامل عینی رافع مسئولیت نسبت به سایر شرکت کنندگان
تأثیر عوامل عینی رافع مسئولیت کیفری و مسئله مسئولیت مدنی
خصوصیات ضمنی قانون و عوامل عینی رافع مسئولیت کیفری
مقررات قانون ایران و خصوصیات ضمنی عوامل رافع مسئولیت کیفری
مجرم در برخورد با علل رافع مسئولیت
11- فصل نهم) جنون
کودکی و مسئولیت کیفری
تاریخچه ی مسئولیت کیفری اطفال
طفل کیست؟
مفهوم بلوغ
الف- مفهوم علمی بلوغ
ب- معیار بلوغ در قفسه
بند اول- معیار بلوغ در کتاب
بند دوم- معیار بلوغ در سنت
بند سوم- سخنان فقها در مورد علایم و سن بلوغ
اهمیت جرایم اطفال
مسئولیت جزایی اطفال
مسئولیت جزایی اطفال در مراحل مختلف طفولیت و امتیازات هر دوره
الف- مسئولیت جزایی اطفال غیرممیز
ب- مسئولیت جزایی اطفال ممیز
ج- مسئولیت جزائی اطفال در مرحله بلوغ
مسئولیت جزایی اطفال در قوانین ایران
الف- قانون مجازات عمومی ایران مصوبات 1304
ب- قانون مجازات عمومی مصوب 1352
ج- قانون مجازات اسلامی مصوب 1361
مسئولیت اجزایی اطفال در اسلام
الف- بلوغ
ب- ادراک یا تمیز
بند اول- حقوقی
بند دوم- جزائیات
سن تمییز در حقوق جزای اسلام
الف- سن عدم مسئولیت جزایی
ب- سن مسئولیت جزایی نسبی
ج- سن مسئولیت جزایی کامل
12- فصل دهم) جنون
جنـون
سابقه تاریخی عدم مسئولیت جزایی مجائین
جنون از مسایل موضوعی است
تعریف جنون
انواع جنون
اول- اختلالات سیستم عصبی
دوم- جنون اخلاق
سوم- دیوانگی ناشی از مصرف بی رویه مشروبات الکلی و مواد مخدر
ارزیابی یا نحوه احراز جنون
الف- کارشناس روانی
ب- همکاری کارشناس و قاضی
جنون در قوانین سابق جزایی ایران
جنون در قانون مجازات اسلامی
ضوابط قانونی حاکم بر مفاهیم جنون
آثار جنون
لزوم احراز جنون در حال ارتکاب جرم
الف- تقارن جنون یا جرم
ب- تلازم جنون یا جرم
ج- جنون کامل
تأدیب مجنون
تشریفات اداری نگاهداری مجنون
مسئولیت مدنی مجنون
13- فصل یازدهم) جبر و اشتباه
بخش اول- مفاهیم اجبار
الف- تعریف اجبار
ب- اجبار و اختیار
ج- اجبار و اکراه
د- خلاصه تفاوت های اجبار با اکراه و جنون واضطرار
بند اول- تفاوت اجبار و اکراه
بند دوم- تفاوت اجبار و جنون
بند سوم- تفاوت اجبار و اضطرار
بخش دوم- انواع مختلف اجبار
الف- اجبار مادی
بند اول- علل اجبار مادی
بند دوم- شرائط اجبار مادی
اجبار مادی با منشأ درونی
ب- اجبار معنوی
بند اول- اجبار معنوی خارجی
شرایط اجبار معنوی خارجی
بند دوم- اجبار معنوی داخلی
نقش انگیزه شرافتمندانه در مسئولیت کیفری
نقش تحریک در مسئولیت کیفری
تحقیق اجبار در جرائم قابل تعزیر
بخش سوم- بررسی اجبار در قوانین جزایی ایران
الف- قانون مجازات عمومی
ب- اجبار در قانون مجازات اسلامی
ضوابط قانونی حاکم بر اجبار
الف- اکراه در قتل
ب- جرم باید از مجازات های تعزیری باشد
ج- اجبار در غیر مورد تعزیرات
شرایط اجبار رافع مسئولیت جزایی
مسئولیت مدنی در زمینه اجبار
14- فصل دوازدهم- جهل و اشتباه
بخش اول- مفاهیم جهل
تعریف اشتباه
مقایسه مفهوم جهل و اشتباه و موارد مشابه آن
الف- جهل
ب- اشتباه
ج- غلط
د- خطا
هـ - سهو
و- غفلت
ز- نسیان
تفاوت میان جهل و نسیان
جایگاه اشتباه در حقوق جزا
الف- اشتباه در قانون
ب- اشتباه در عمل
بخش دوم- انواع جهل در اعمال حقوق عرفی
الف- جهل مرکب
ب- جهل بسیط (شبهه)
بخش سوم- انواع جهل و جایگاه آن در فقه شیعه
الف- جهل و شبهه حکمیه
ب- جهل و شبهه موضوعیه
ج- جهل تقصیری
د- جهل قصوری
بخش چهارم- جایگاه جهل در حقوق اسلامی
الف- جایگاه در جرائم مستوجب حد
ب- جایگاه جهل و شبه در جرایم مستوجب قصاص و دیات
ج- جایگاه جهل، شبهه در جرائم مستلزم تعزیرات
بخش پنجم- قلمرو تأثیر جهل بر مسئولیت کیفری در حقوق جزای عرفی
الف- تأثیر جهل حکمی بر مسئولیت کیفری
ب- تأثیر جهل موضوعی بر مسئولیت کیفری
بخش ششم- قلمرو تأثیر جهل بر مسئولیت کیفری در حقوق اسلامی
الف- ادله و مستندات تأثیر جاهل بر مسئولیت کیفری
بند اول- ادله برائت
بند دوم- قاعده درأ
بند سوم- روایات وارده در مورد معذور بودن جاهل
ب- ادله و مستندات عدم تأثیر جهل بر مسئولیت کیفری
بند اول- قاعده اشتراک احکام میان عامل و جاهل
بند دوم- قاعده وجوب تعلم احکام
بند سوم- فرض عالم بودن افراد به احکام اسلامی
ج- اَلجَمعْ مَهما اَمکَن اُولی مِنَ الطَّرح(جمع عرفی میان ادله بهتر از رد کردن آنهاست)228
بخش هفتم- قلمرو تأثیر جهل بر مسئولیت کیفری در قوانین و مقررات جزایی ایران
الف- تأثیر جهل بر مسئولیت کیفری در جرائم مستوجب حد
1- جرم زنان
2- حد مسکر
3- جرم سرقت
ب- تأثیر جهل بر مسئولیت کیفری در جرائم مستوجب قصاص
بند اول- اشتباه در هدف (اشتباه در شخص طرف)
بند دوم- اشتباه در هویت مجنی علیه (اشتباه در شخصیت)
ج- تأثیر جهل بر مسئولیت کیفری در جرائم مستوجب دیه
بند اول- جهل حکمی
بند دوم- جهل موضوعی
خلاصه بحث
فهرست منابع و مآخذ
منابع و مأخذ:
امام علی(ع) نهج البلاغه (فیض الاسلام) ، ص 978
امام خمینی(ره) ، توضیح المسائل ، (مبحث امر به معروف و نهی از منکر) ، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی ، ص 363 ، سال 1362 و مساله 2142 الی 2185.
امام خمینی(ره) ، تحریر الوسیله ، ج 2 ، شرایط وجوب حد سرقت ، ص 612.
آشوری محمد ، عدالت کیفری از دیدگاه حمورابی نشریه موسسه حقوق تطبیقی اسلامی ، ص 21 ، شماره 7 سال 1361.
آیت ا... مرعشی، سید محمدحسن، نشریه حقوق دانشکده علوم قضایی، دوره اول، شماره اول، 1370، صص10-11.
آیت ا... موسوی بجنوردی، فصلنامه حق، شماره 8، دو قاعده فقهی و قواعد فقه.
اردلانی ، علی ، مسئولیت جزایی در جوامع باستانی ، مجله کانون وکلا ، شماره 93 ، ص 88-89
اورتولان ، عناصر حقوق جزا ، جلد اول ، شماره 416.
آیموف ، ایراک ، تن آدمی ، مترجم ، محمود بهزاد ، تهران ، شرکت علمی و فرهنگی ، ج 2 ، ص 458 ، سال 1378 هـ .ق
الفاصل ف محمد ، المبادی العامه فی التشریع الجزایی ، ص 324
حجه الاسلام الهیان ، نگرشی فقهی و حقوقی پیرامون حدود و قصاص ، نشر مجتمع آموزش عالی قم ، سال 1372 ، ص49.
استفانی ولواسور ، حقوق جزای عمومی ، چاپ نهم ، ص 171.
امام خمینی(ره) ، کتاب البیع ، ج 2 ، صص 62-63.
انصاری ، شیخ مرتضی ، مکاسب ، ص 121.
امامی ، سیدحسن ، حقوق مدنی ، ج 4 ، ص 84.
اردبیلی ، محمدعلی ، حقوق جزای عمومی ، ج 2 ، چاپ اول ، نشر میزان ، 1377.
استفانی گالتون ، ژرژ لواسور ، برنار بوکوک(حقوق دانان فرانسوی) ، حقوق جزای عمومی ، جلد اول (جرم و مجرم) ، مترجم حسن ودادیان ، انتشارات دانشگاه علامه طباطبائی.
افراسیابی ، محمد اسماعیل ، حقوق جزای عمومی ، انتشارات فردوسی جلد دوم ، چاپ اول 1327.
بلاغی ، سیدصدرالدین ، عدالت و قضا در اسلام ، ص 270.
بجنوردی ، میرزا حسن ، القواعد الفقهیه ، ج 4 ، قاعده مشروعیه عبادات الصبی.
بجنوردی ، میزان حسن ، منتهی الاحول ، ج 2 ، ص 355.
باهری ، محمد (میرزاعلی اکبر خان داور) ، مقارنه و تطبیق ، رضا شکری ، نگرشی بر حقوق جزای عمومی ، ج 1 ، مجمع علمی فرهنگی مجد 1380.
باهری ، محمد (میرزا علی اکبر خان داور) ، حقوق جزای عمومی ، تقریرات استاد ، نشر رهام ، ج 1 ، 1381.
پرفسور آرتور کریستین سن ، ترجمه رشید یاسمی ، ص 329 ، سال 1345.
حلی، علامه شیخ جمال الدین ابی منصور: قواعد الحکامفی مسائل الحلال والحرام، کتاب حدود، المقصد الخامس، چاپ مصر، افست قم.
جعفری ، جعفر ، ترمینولوژی حقوق ، انتشارات لنگرودی ، تهران ، ص 950 ، 1362
جبران ، مسعود ، الرائد معجم لغوی عصری ، ج 2 ، چاپ سوم ، بیروت ، دارالعلم للملابین ، 1978 م.
جابری عربلو ، محسن ، فرهنگ اصطلاحات فقه اسلامی ، امیر کبیر ، سال 62 ، ص 62.
پروژه عوامل رفع مسئولیت کیفری در فقه و حقوق جزاء. doc