دلایل و ضرورت ورود چاپ به ایران
کتاب در ایران از طریق خوشنویسی و نسخه نویسی تکثیر می شد و هم اینک در کتابخانه های کشور از این گونه کتابها زیاد است. در دوران قاجار بعد از بازگشت محصلان ایرانی از اروپا و گسترش افکار و نظریات جدید در زمینه های مختلف آموزشی، علمی و فرهنگی که حاصل تجارب آنها از تحصیل در غرب بود، ضرورت تاسیس مدارس جدید به شیوه غربی و آموزش جوانان از اقشار مختلف مورد توجه قرار گرفت. با تاسیس دارالفنون و دیگر مدارس، از آنجایی که اصیل ترین ابزار و مواد آموزشی در مدارس جدید کتاب بود، نیاز به تاسیس چاپخانه هایی در کشور برای چاپ و انتشار کتابهای درسی و سایر مکتوبات احساس شد. [1]
دوره کتاب خطی تقریبا با آمدن صنعت چاپ به ایران به سر می رسد. سابقه چاپخانه در ایران به عهد صفویه می رسد که این چاپخانه درجلفای اصفهان توسط خاچاطور گیساراتسی تاسیس شد (1636م) و اینک بعضی از آثار چاپی آن در موزه کلیسای وانک جلفا موجود است. اولین کتاب (زبور داوود) ایران در این چاپخانه به چاپ رسیده است که تاریخ آن به 200 سال بعد از اختراع گوتنبرگ می رسد. در سال 1227 ه.ق مقارن با سلطنت فتحعلی شاه قاجار، اولین چاپخانه سربی در تبریز ایجاد شد و اولین کتابی که در آن به چاپ رسید کتاب فتح نامه تالیف میرزا ابوالقاسم قائم مقام بود. تا قبل از تاسیس این چاپخانه کتب چاپی فارسی و عربی در هندوستان، مصر و شهرهای اروپایی انتشار می یافت و سپس وارد ایران می شد. نخستین چاپخانه سربی در تهران در سال 1239 ه.ق دایر گردید که از جمله آثاری که در آنجا به چاپ رسید می توان به کتاب محرق القلوب اشاره کرد. صنعت چاپ در زمان ناصرالدین شاه رواج بیشتری یافت و کتب متعددی در آن زمان به چاپ رسید. اولین کتاب چاپ سنگی ( قرآن مجید ) که در سال 1248ه.ق به چاپ رسید، نتیجه همین ترویج است.[2]
تاریخچه چاپ سنگی
در سال 1798م، آلویز سنیفلدر[3] یک ماشین ساده و کوچک دستی برای چاپ لیتوگرافی اختراع کرد. درسال 1808 م این اختراع برای تکثیر طرح های آلبرت دورر[4] آلمانی وارد بازار شد. این اختراع پس از 346 سال از اختراع چاپ توسط گونتبرگ (1452 م) به منصه ظهور رسید.[5]
چنانچه از مواخذ و منابع برمی آید، چاپ سنگی ده سال بعد از ورود چاپ سربی وارد ایران شد که در این باب عباس میرزای نایب السلطنه پیشقدم بود. وی در سال 1240 ه.ق میرزا جعفر تبریزی را به مسکو فرستاد تا صنعت چاپ سنگی را بیاموزد و وسایل و ابزار لازم را به تبریز آورد. پایتخت از تبریز پیروی کرد و میرزا صالح شیرازی را به همین منظور به سنت پترزبورگ روسیه فرستاد. اولین کتابی که میرزا اسدالله شیرازی در تبریز به چاپ رسانید، قرآن کریم (درسال1248 ه.ق) و کتاب بعدی زادالمعاد (درسال1251ه.ق) بود. در سال 1259 ه.ق اولین کتاب مصوری که با چاپ سنگی درآمد، کتابی با عنوان لیلی و مجنون مکتبی شیرازی بود که چهار تصویر داشت. درهمین سال کتاب معجم فی آثار کتاب العجم تالیف میرزا فضل الله الحسین با چاپ سنگی از چاپ گردید. پنج سال بعد به دستور محمد شاه قاجار، چاپخانه میرزا اسدالله از تبریز به تهران انتقال یافت و اولین کتابی که در آنجا به چاپ رسید، دیوان شعرعبدالوهاب نشاط بود. متاسفانه هیچ نمونه چاپی از دستگاه چاپ سنگی که میرزاجعفر تبریزی به ایران آورد و در تبریز به کار انداخت، در دست نیست.
بابایی، محبوبه و رئیسی مبارکه، سهیلا؛ مطالعاتی در تاریخ چاپ، گلشن راز، تهران:1378 ص 108 [1]
افشار،ایرج؛ کتابهای چاپ قدیم در ایران و چاپ کتابهای فارسی در جهان، 1345 ص 26 [2]
[3] Aloys seneflder
[4] Albercht durer (1471-1528)
حسینی، مهدی؛ معرفی هنرهای چاپی، مجله جوانه[5]
بررسی نسخ چاپ سنگی حفاظت و مرمت یک نسخه قرآن طوماری