بیتردید ابوالفضل میبدی، صاحب تفسیر کشف الاسرار یکی از پایهگذاران بزرگ تأویل قرآن است که توانسته در نوبت سوم از تفسیر خود با عدول از شیوۀ رایج تفسیر، در صدد یافتن معانی باطنی قرآن برآید. میبدی با همین نگاه خود، به داستان پیامبران به عنوان مهم ترین بخش قرآن نگریسته است.
موضوع و محدودۀ پژوهش حاضر، تأویل داستان پیامبران در نوبت سوم کشف الاسرار است و هدف پژوهش، تبیین تأویلات میبدی از داستان پیامبران برای کمک به درک اشارات آثار عرفانی پس از میبدی است.
ساختار پژوهش، مبتنی بر سه فصل است: در فصل نخست، به تعریف و شناخت مفاهیم و کلیات پژوهش پرداختهایم؛ در فصل دوم که به تأویل داستان پیامبران در نوبت سوم کشف الاسرار اختصاص یافته، ضمن گزارش این قصص از قرآن، تأویلات و لطایف عرفانی میبدی را از این داستانها نشان دادهایم؛ در ادامه فضیلت حضرت محمد(ص) را بر انبیای دیگر از نگاه تأویلی میبدی بررسی کردهایم، سپس با اشاره به نظریۀ حقیقت محمدیه مبنی بر ازلی بودن حضرت محمد(ص) و واسطه بودن ایشان در امر آفرینش، با استناد به برخی تأویلات میبدی دربارة فضیلت آن حضرت، به بیان انطباق دیدگاه میبدی با این نظریه پرداختهایم؛ و در فصل سوم ساختار تأویلات میبدی بررسی شده است.
نتـایج حاصل از این پژوهش نشان میدهد که میبدی ـ مانند روش تفسیر آیات قرآن در نوبت سوم ـ به آن بخش از داستان پیامبران که قابلیت تأویل و نگاه ذوقی داشته و با مشی و منش صوفیانه همخوانی دارند، توجه بیشتری کردهاست. همچنین، به بهانة بخشیدن بُعد معنوی تازهای به این داستانها، از آنها برای بیان عقاید و اندیشههای عارفانة خود استفاده کرده است.
عنوان شماره صفحه
مقدمه...................................................................................................................................................................ع
فصل اول: مفاهیم و کلیات
1-1- تأویل........................................................................................................................................................2
1-1-1-تأویل در لغت........................................................................................................................................2
1-1-2- تأویل در اصطلاح.................................................................................................................................3
1-1-3-تأویل و تفسیر.......................................................................................................................................5
1-1-4-تأویل در قرآن ......................................................................................................................................5
1-1-5-تأویل از دیدگاه اهل سنت.................................................................................................................7
1-1-6- تأویل از دیدگاه صوفیه ......................................................................................................................8
1-1-7-علل جدال متصوفه و اهل سنت در تأویل قرآن ............................................................................9
1-1-8-تأویل از دیدگاه نظریه پردازان جدید غرب .................................................................................10
1-2-میبدی....................................................................................................................................................13
1-2-1-شرح حال میبدی ..............................................................................................................................13
1-2-2-آثار میبدی...........................................................................................................................................14
1-2-3-مذهب میبدی.....................................................................................................................................14
1-2-4-میبدی و تفسیر کشف‌الاسرار .........................................................................................................15
1-2-5- میبدی و تأویل قرآن.......................................................................................................................16
1-3-اسرائیلیات............................................................................................................................................19
1-3-1-اسرائیلیات چیست؟............................................................................................................................19
1-3-2- مصادر اسرائیلیات..............................................................................................................................20
1-3-3- عوامل و زمینههای نفوذ اسرائیلیات در فرهنگ اسلامی.........................................................20
1-3-4- موضع اسرائیلیات در برابر اسلام ...................................................................................................21
1-3-5-اسباب نفوذ اسرائیلیات در تفسیر کشف الاسرار..........................................................................22
فصل دوم: تأویل داستان پیامبران
2-1-لزوم پرداختن به داستان پیامبران............................................................................................25
2-2-تأویل داستان پیامبران در کشف الاسرار...............................................................................25
2-3- آدم (ع)................................................................................................................................................29
2-3-1- خلیفهًْ اللهی آدم(ع) ........................................................................................................................29
2-3-1-1- تأویل خلیفهًْ الهی آدم(ع)...............................................................................................................14
2-3-1-2- تأویل مخالفت فرشتگان......................................................................................................................30
2-3-2- آفرینش آدم(ع) ...............................................................................................................................30
تأویل آفرینش آدم(ع).........................................................................................................................................30
2-3-3- تعلیم اسما و سجدۀ ملائکه به آدم(ع)..........................................................................................31
تأویل تعلیم اسما و سجدۀ ملائکه به آدم(ع).....................................................................................................31
2-3-4- تمرّد ابلیس از فرمان خداوند ........................................................................................................32
2-3-4-1-تأویل تمرّد ابلیس از فرمان خداوند ...............................................................................................32
2-3-4-2- میبدی و تقدیس ابلیس.....................................................................................................................33
2-3-5- آفرینش حوّا ......................................................................................................................................35
تأویل آفرینش حوّا................................................................................................................................................35
2-3-6- فریب و هبوط آدم(ع)..................................................................................................................35
تأویل فریب و هبوط آدم (ع)...............................................................................................................................36
2-3-7- توبۀ آدم (ع) و برگزیدن او..............................................................................................................38
تأویل توبۀ آدم(ع) و برگزیدن او..........................................................................................................................38
2-3-8- ماجرای فرزندان آدم (ع) (هابیل و قابیل) ........................................................................................39
تأویل ماجرای فرزندان آدم (ع) (هابیل و قابیل)......................................................................................................40
2-3-9- تحلیل و نتیجه گیری.......................................................................................................................41
2-4-نوح(ع)....................................................................................................................................................43
2-4-1-نبوت نوح(ع) و دعوت مردم.............................................................................................................43
تأویل نبوت نوح(ع) و دعوت مردم ....................................................................................................................45
2-4-2-نفرین نوح (ع) بر قوم خویش.........................................................................................................45
تأویل نفرین نوح (ع) بر قوم خویش...................................................................................................................45
2-4-3-کشتی نوح (ع)................................................................................................... ................................46
تأویل کشتی نوح (ع)...........................................................................................................................................46
2-4-4- توفان نوح (ع) در قرآن...................................................................................................................47
تأویل توفان نوح(ع)..............................................................................................................................................48
2-4-5-پس از توفان .......................................................................................................................................49
تأویل ماجرای پس از توفان....................................... ........................................................................................49
2-4-6-تحلیل و نتیجه گیری .......................................................................................................................49
2-5-ابراهیم(ع)..............................................................................................................................................51
2-5-1-کودکی ابراهیم (ع) ...........................................................................................................................51
تأویل کودکی ابراهیم(ع) ....................................................................................................................................52
2-5-2- احتجاج ابراهیم (ع).........................................................................................................................53
تأویل احتجاج ابراهیم(ع) ..................................................................................................................................53
2-5-3- بت شکنی ابراهیم(ع).......................................................................................................................55
تأویل بت شکنی ابراهیم(ع).......................................................................................... .....................................56
2-5-4-در آتش انداختن ابراهیم(ع) ............................................................................................................56
تأویل در آتش انداختن ابراهیم(ع).....................................................................................................................57
2-5-5- درخواست زنده کردن مردگان(پرندگان)....................................................................................58
تأویل درخواست زنده کردن مردگان(پرندگان).................................................................................................58
2-5-6-هجرت اسماعیل و هاجر ..................................................................................................................59
2-5-6-1-تأویل هجرت اسماعیل و هاجر........................................................................................................60
2-5-6-2-تأویل دعای «رَبِّ اجعَل هَذَا البَلَدَ آمِناً »(ابراهیم:35).............................................................................60
2-5-6-3-تأویل دعای «وَاجنُبنِی وَ بَنِیَّ أن نَعبُدَ الاَصنَامَ»(ابراهیم:35)....................................................................60
2-5-7-امتحان ذبح فرزند .............................................................................................................................61
تأویل امتحان ذبح فرزند.....................................................................................................................................62
2-5-8-ساخت خانۀ کعبه..............................................................................................................................63
2-5-8-1-تأویل ساخت خانۀکعبه.....................................................................................................................63
2-5-8-2-تأویل دعای «طَهِّرا بَیتِیَ »(بقره:125)....................................................................................................63
2-5-8-3-تأویل دعای «تَقَبَّلْ مِنَّا».........................................................................................................................64
2-5-8-4-تأویل مقام ابراهیم(ع)..........................................................................................................................64
2-5-9-تحلیل و نتیجه گیری .......................................................................................................................65
2-6-یوسف(ع)................................................................................................................................................66
2-6-1-خواب یوسف(ع)..................................................................................................................................66
تأویل خواب یوسف(ع)........................................................................................................................................67
2-6-2-نقشۀ برادران یوسف(ع) ....................................................................................................................67
تأویل نقشۀ برادران یوسف(ع).............................................................................................................................68
2-6-3-یوسف(ع) در چاه.................................................................................................................................69
تأویل یوسف(ع) در چاه........................................................................................................................................69
2-6-4-یوسف(ع) و کاروانیان....................................................................................................................... 70
تأویل یوسف(ع) و کاروانیان ...............................................................................................................................70
2-6-5-یوسف(ع) و زلیخا ..............................................................................................................................71
تأویل یوسف(ع) و زلیخا................................................................................................................................... 72
2-6-6-زنان مصری و زیبایی یوسف (ع).....................................................................................................73
تأویل زنان مصری و زیبایی یوسف(ع)...............................................................................................................74
2-6-7-یوسف(ع) در زندان ...........................................................................................................................75
تأویل یوسف(ع) در زندان ..................................................................................................................................75
2-6-8-رؤیای پادشاه و تعبیر یوسف (ع) ....................................................................................................76
تأویل رؤیای پادشاه و تعبیر یوسف(ع)...............................................................................................................77
2-6-9-دیدار یوسف(ع) و برادرانش(در مصر)............................................................................................78
تأویل دیدار یوسف(ع) و برادرانش (در مصر).....................................................................................................79
2-6-10-یعقوب(ع) و فراق یوسف(ع)..........................................................................................................80
تأویل یعقوب(ع) و فراق یوسف(ع).....................................................................................................................81
2-6-11-بازگشت برادران و شناخت یوسف(ع) ........................................................................................82
تأویل بازگشت برادران و شناخت یوسف(ع)......................................................................................................83
2-6-12-وصال یعقوب(ع) و یوسف(ع) ......................................................................................................85
تأویل وصال یعقوب(ع) و یوسف(ع)...................................................................................................................85
2-6-13- تحلیل و نتیجه گیری...................................................................................................................87
2-7-موسی(ع).............................................................................................................................................90
2-7-1-تولد موسی(ع) ..................................................................................................................................90
تأویل تولد موسی(ع)............................................................................................................................................91
2-7-2- قتل مصری.........................................................................................................................................91
تأویل قتل مصری.................................................................................................................................................92
2-7-3-موسی(ع) و شعیب(ع)......................................................................................................................92
تأویل موسی(ع) و شعیب(ع)...............................................................................................................................93
2-7-4-موسی(ع) در طور ..............................................................................................................................95
2-7-4-1-تأویل موسی(ع) در طور....................................................................................................................96
2-7-4-2-آتش......................................................................................................................................................96
2-7-4-3-طور سینا .............................................................................................................................................98
2-7-4-4-عصای موسی(ع)...................................................................................................................................98
2-7-4-5-نعلین....................................................................................................................................................99
2-7-4-6-ید بیضا...............................................................................................................................................100
2-7-4-7-تأویل دعای موسی(ع)......................................................................................................................100
2-7-4-8-تأویل توصیۀالهی به نرم سخن گفتن با فرعون...................................................................................101
2-7-5-مواجهۀ موسی(ع) و فرعون ..........................................................................................................101
تأویل مواجهۀ موسی(ع) و فرعون....................................................................................................................103
2-7-6-موسی(ع) و ساحران ......................................................................................................................103
تأویل موسی(ع) و ساحران..............................................................................................................................104
2-7-7-خروج بنی اسرائیل از مصر و دخول در ارض مقدسه..............................................................104
تأویل خروج بنی اسرائیل از مصر و دخول در ارض مقدسه.........................................................................105
2-7-8-موسی(ع) و خضر(ع).....................................................................................................................106
تأویل موسی(ع) و خضر(ع)............................................................................................................................107
2-7-9-جوشیدن چشمه از سنگ............................................................................................................109
تأویل جوشیدن چشمه از سنگ....................................................................................................................110
2-7-10-میقات موسی(ع) و گوساله پرستی بنی اسرائیل..................................................................111
2-7-10-1-تأویل میقات موسی و گوساله پرستی بنی اسرائیل...............................................................112
وعدۀدیدار .......................................................................................................................................................112
طلب رؤیت خداوند..............................................................................................................................................113
تجلی خداوند بر کوه طور....................................................................................................................................114
2-7-10-2-گوساله پرستی بنی اسرائیل......................................................................................................114
استغفار موسی(ع) و هارون ................................................................................................................................114
2-7-11-موسی(ع) و قارون........................................................................................................................115
تأویل موسی(ع) و قارون...................................................................................................................................116
2-7-12-ذبح گاو بنی اسرائیل...................................................................................................................116
تأویل ذبح گاو بنی اسرائیل.............................................................................................................................118
2-7-13-تحلیل و نتیجه گیری.................................................................................................................120
2-8-سلیمان(ع).........................................................................................................................................124
2-8-1-جانشینی داوود(ع).........................................................................................................................124
تأویل جانشینی داوود(ع)................................................................................................................................125
2-8-2- پادشاهی سلیمان(ع)....................................................................................................................125
تأویل پادشاهی سلیمان(ع)...........................................................................................................................125
2-8-3-سلیمان(ع) و مور...........................................................................................................................126
تأویل سلیمان (ع)و مور .................................................................................................................................126
هدهد و سلیمان(ع)....................................................................................................................................127
تأویل هدهد و سلیمان(ع)..............................................................................................................................127
2-8-5-سلیمان(ع) و بلقیس..................................................................................................................... 128
تأویل سلیمان(ع) و بلقیس.............................................................................................................................130
2-8-6-تحلیل و نتیجه گیری....................................................................................................................131
2-9-یونس (ع)..........................................................................................................................................132
2-9-1- نبوت یونس(ع) ............................................................................................................................132
تأویل نبوت یونس(ع) .....................................................................................................................................133
2-9-2- توبۀ قوم یونس(ع) .......................................................................................................................133
تأویل توبۀ قوم یونس(ع).................................................................................................................................134
2-9-3- یونس(ع) و ماهی ........................................................................................................................134
تأویل یونس(ع) و ماهی....................................................................................................................................135
2-9-4- بازگشت یونس(ع) به سوی قوم خویش.....................................................................................136
تأویل بازگشت یونس(ع) به سوی قوم خویش................................................................................................137
2-9-5-تحلیل و نتیجه گیری.....................................................................................................................137
2-10-عیسی(ع)........................................................................................................................................138
2-10-1-ولادت و کودکی مریم(ع)............................................................................................................138
2-10-1-1-تأویل ولادت و کودکی مریم(ع) ................................................................................................139
2-10-1-2- تأویل بشارت و تولد یحیی(ع).......................................................................................................140
2-10-2-بارداری مریم(ع)...........................................................................................................................142
تأویل بارداری مریم(ع)......................................................................................................................................143
2-10-3-تولد عیسی(ع) ..............................................................................................................................143
تأویل تولد عیسی(ع).........................................................................................................................................144
2-10-4-نبوت عیسی(ع) ............................................................................................................................145
تأویل نبوت عیسی(ع).......................................................................................................................................146
2-10-5-معجزات عیسی(ع)........................................................................................................................147
تأویل معجزات عیسی(ع).................................................................................................................................148
2-10-6- عروج عیسی(ع) ..........................................................................................................................148
تأویل عروج عیسی(ع).......................................................................................................................................148
2-10-7- تحلیل و نتیجه گیری.................................................................................................................149
2-11-محمد(ص) ..................................................................................................................................151
2-11-1- ولادت و کودکی محمد (ص) ...................................................................................................151
تأویل ولادت و کودکی محمد(ص)..................................................................................................................151
2-11-2- مبعث محمد (ص) .....................................................................................................................152
تأویل مبعث محمد(ص)...................................................................................................................................153
2-11-3- دعوت خویشان ............................................................................................................................156
تأویل دعوت خویشان ......................................................................................................................................156
2-11-4- دعوت عام...................................................................................................................................... 157
تأویل دعوت عام...............................................................................................................................................157
2-11-5- معجزۀ محمد(ص) .....................................................................................................................158
تأویل معجزۀ محمد(ص).................................................................................................................................158
2-11-6-معراج محمد(ص) .......................................................................................................................159
تأویل معراج محمد(ص)....................................................................................................................................160
2-11-7-هجرت محمد(ص).........................................................................................................................163
تأویل هجرت محمد(ص) .................................................................................................................................164
2-11-8-جنگ های محمد(ص) ...............................................................................................................165
تأویل جنگ های محمد(ص)...........................................................................................................................169
2-12-فضیلت محمد(ص).....................................................................................................................173
2-12-1-فضیلت حضرت محمد(ص) بر سایر پیامبران.........................................................................174
2-12-1-1-فضیلت محمد(ص) بر آدم(ع) و تأویل آن.................................................................................174
2-12-1-2-فضیلت محمد(ص) بر نوح(ع) و تأویل آن.................................................................................175
2-12-1-3-فضیلت محمد(ص) بر ابراهیم(ع) و تأویل آن ..........................................................................178
2-12-1-4-فضیلت محمد بر سلیمان و تأویل آن.......................................................................................180
2-12-1-5-فضیلت محمد(ص) بر موسی(ع) و تأویل آن ..........................................................................180
2-12-1-6-فضیلت محمد(ص) بر عیسی(ع) و تأویل ................................................................................183
2-12-2-فضیلت معجزۀ محمد(ص) بر معجزۀ دیگر انبیا....................................................................184
2-12-3- فضیلت امت حضرت محمد(ص) بر سایر امت ها................................................................185
2-12-4-میبدی و نظریۀ انسان کامل ....................................................................................................188
نظریۀ انسان کامل.............................................................................................................................................189
2-12-5-تحلیل و نتیجه گیری..................................................................................................................192
فصل سوم: ساختار تأویلات میبدی
3-1-خاستگاه تأویلات میبدی.....................................................................................................................195
3-2- ساختار تأویلات..................................................................................................................................198
3-3-تأویل عرفانی نکات دستوری..............................................................................................................201
3-4-شگردهای ادبی و تأویل آفرینی........................................................................................................204
3-4-1-خلاف آمد...........................................................................................................................................205
3-4-2-غافلگیری.............................................................................................................................................208
3-4-5-متناقض نما........................................................................................................................................210
جمع بندی نهایی...........................................................................................................................................212
فهرست آیات...................................................................................................................................................216
فهرست احادیث و اخبار ............................................................................................................................. 231
فهرست اعلام(اشخاص).................................................................................................................................232
فهرست منابع ................................................................................................................................................238
بررسی تأویل داستان پیامبران در نوبت سوم کشف الاسرار