فتنه شناسی از دیدگاه نهج البلاغه
موضوع مورد بحث، بررسی معانی و مصادیق فتنه در قرآن و نهج البلاغه است.واژه فتنه دارای معانی و وجوه مختلفی می باشد که در اصل، به معنی آزمودن بوده برای اینکه خالص آن از چیزهای دیگر جدا گردد. فتنه دارای دو چهره است، آنجا که به خدای سبحان نسبت دارد از روی حکمت و مصلحت بوده، موجب تکامل و سعادت فرد و جامعه می شود و سیمای حقیقی افراد مشخص می گردد. آفرینش جهان و نحوة خلقت آدمی به گونه ای است که همواره با عوامل مختلفی مانند مشقت، گرسنگی، ترس، فقر و غنا و نعمتها و ... تحت آزمایشات قرار می گیرد و هیچ انسانی از اصل سنت فتنه در امان نمی باشد. خدای سبحان وقایعی همچون قربانی کردن اسماییل را فتنه نامیده و می فرماید:«ان هذا لهو البلاء المبین» و در این امتحان میزان بندگی و عبودیت ابراهیم(ع) را به نمایش می گذارد و در جای دیگر اموال و اولاد را مطرح نموده و می فرماید«انما اموالکم و اولادکم فتنه» خداوند به مسلمانان هشدار می دهد که مراقب باشید علاقه به اولاد و منافع زود گذر دنیا باعث نشود که حرام خدا را حلال و حلال خدا را حرام بشمارید و بدانید که اموال و اولاد وسیله آزمایش شما هستند . از نمونه های دیگری همچون فتنه فرعون و قوم لوط و جریان گمراه شدن بنی اسرائیل بوسیلة سامری نام برده که در این خصوص حضرت موسی(ع) با عبارت«ان هی الا فتنتک»(این نیست جز امتحان از تو) بیان نمودند که هلاک کردن همراهان من یکی از موارد امتحان عمومی توست، که بندگان خود را با آن می آزمائیم تا هر که گمراه شدنی است گمراه شده و هر که هدایت شدنی است هدایت شود. فتنه ها آنجا که به غیر خدا نسبت می یابد، فاعل آن انسان و یا شیطان است که زمینة گمراهی و شقاوت را هموار کرده و موجب ضلال و انحراف از صراط مستقیم و خروج از دین می شود. امام علی علیه السلام اشاره ای به ابزار و وسایل فتنه نموده و عناصری همچون دنیا، تفرقه و جدایی، رزایل اخلاقی، شیطان را از عوامل بوجود آوردنده فتنه در جامعه می داند حضرت ریشة همة فتنه ها را پیروی از خواسته های نفسانی و احکام دروغین و بدعت آمیز دانسته که در آنها حکم خدا مخالفت می شود و می فرماید:«انما بدع وقوع الفتن اهواک تتبع واحکام تبتدع» و نجات از مضّلات فتنه را پناه بردن به خدا و خود را به او سپردن، تمسک به اهل بیت علیه السلام دانسته و می فرمایند:«ایها الناس شقوا امواج الفتن بسفن النجاه»(ای مردم موجهای فتنه را با کشتی های نجات و تمسک به قرآن و اهل بیت علیه السلام بشکافید). اولین نجات یافتگان فتنه و آشوبهای حکومت خودکامة بنی امیه و سران سقیفه، یگانه دختر پیامبر(ص) و همسر گرامی اش علی علیه السلام، امام حسن و امام حسین علیه السلام و سایر خاندان نبوت بودند و انصاف آن است که سران سقیفه را به باد انتقاد گرفته و مظلومیت و حقانیت امام علی و زهرای اطهر و سایر اهل بیت علیه السلام را باور کنیم زیرا حوادث تلخ و ناگواری پس از رحلت پیامبر اسلام دامنگیر جامعه شد و مصیبت های جانسوزی بر اهل بیت رسول گرامی اسلام وارد شد و با غضب کردن حقوق سیاسی، اجتماعی و اقتصادی زهرای اطهر و دست برداشتن از اسلام و ولایت و رهبری اهل بیت و شکستن پیمان روزغدیر، جایگزین کردن حکومت بشری و خودکامگی بجای حکومت الهی، و تبدیل تغییر احکام الهی منع نقل و نوشتن حدیث پیامبر(ص) و جداسازی قرآن از شرح و تفسیر پیامبر و سوزاندن مصحفها عقده ها را گشودند اما علی علیه السلام همچون کوهی استوار باطل را رسوا ساخت، حق را اثبات نمود و بر زمان شناساند.
بخش اعظم زندگانی امیرالمؤمنین در ستیز و رویارویی با «فتنه ها» سپری گردید. از
ایـن رو شـنـاخـت فـتنه و کشف معیارهای حق و باطل در کشاکش بروز فتنه ها اهمیتی ویژه می یـابـد. چـنـانـچـه پیداست آن امام همام نیز سعی فراوانی در تبیین مشکله فتنه نموده است و هموست که فریاد برآورده است:
«من چشم فتنه را کور کردم، در حالی که احدی جراءت چنین کاری را نداشت.»1
حضرت درطول مدت زمامداری خود با فتنه ناکثین، قاسطین و مارقین مبارزه کرد و به یقین کسی که فتنه ها را با جان خود لمس کرده است خصایص و ابعاد فتنه را بهتر و عینی ترمی تواند بیان کند و به درمان آن بپردازد.
عاملی که فتنه جویان را در عمل سخیف خود جری می سازد،ایجاد شک و تردید در میان عوام و گـاهـی، خـواص اسـت،
در صـورتـی کـه اگـر جـوانـب فـتـنـه، قـبـل از وقـوع تـوسـط عالمان آگاه، تبیین گردد و این تبیین به آگاهی و بیداری جوامع بـیـانـجـامـد، فتنه جویان، راهی برای نفوذ در قلوب مردم نخواهند یافت و وقتی چنین شد فتنه جو به سوراخی خواهد خزید وتوان هرگونه حرکتی از او سلب خواهد شد.
فتنه» چیست و منظور از این تعبیر که بارها در قرآن و نهجالبلاغه و احادیث آمده است چه حقیقتی میباشد؟
اصل فتنه در لغت به معنای سوزانیدن در آتش است و معانی دیگر و استفادههای گوناگون آن همه به آن بازگشت میکند، مانند امتحان و اختیار، گمراهی و گناه، فضیحت و عذاب و آشوب و اختلاف.
در قرآن و نهج البلاغه از دو نوع فتنه سخن به میان آمده است:
1. به معنای امتحان الهی یا کیفری که خداوند به گنهکاران میدهد،
2. به معنی آشوب و طغیان و ایجاد اختلال در نظم و ثبات جامعه که به وسیله قدرتطلبان و آشوبگران به وجود میآید.
فتنه به معنای اول کار خداوند است و آثار تربیتی دارد و افراد را به تلاش و کوشش و اصلاح حال خود وادار میسازد و این معنا در موارد متعددی از قرآن کریم آمده است
مانند:
احسب الناس ان یترکوا ان یقولوا آمنا و هم لایفتنون و لقد فتنا الذین من قبلهم.1
آیا مردم گمان میکنند که به صرف اینکه بگویند ایمان آوردهایم، به حال خود رهامیشوند و مورد امتحان قرار نمیگیرند؟ همانا امتهای پیشین را هم امتحان کردیم.
و اتقوا فتنه لاتصیبن الذین ظلموا منکم خاصه.2و بترسید از فتنهای که فقط به ظالمان از شما نمیرسد.
فتنه به این معنی شامل نعمتهای الهی هم میشود مانند اموال و اولاد که وسیله امتحان و آزمون الهی قرار میگیرند. زیرا همانگونه که پیش از این گفته گاهی خداوند با دادن نعمت بندگان خود را مورد آزمایش قرار میدهد.
1.سوره عنکبوت آیه 1
2.سوره انفال آیه 25
فتنه به معنای دوم نیز که همان آشوبگری و به هم ریختن نظم و آرامش در جامعه است، در قرآن کریم آمده و از آن به عنوان چیزی که بدتر و شدیدتراز آدمکشی است یاد شده و جامعه اسلامی به جنگ با عاملان فتنه فراخوانده شده است :
الفتنه اشد من القتل.1
فتنه سختتر از کشتار است.
و قاتلوهم حتی لاتکون فتنه.2
با آنان بجنگید تا فتنه ای باقی نماند.
امیرالمومنین (ع) در اشاره به این دو نوع فتنه که یکی کار خدا و دیگری کار آشوبگران است، میفرماید:
لایقولن احدکم اللهم انی اعوذبک من الفتنه لانه لیس احد الا و هو مشتمل علی فتنه ولکن من استعاذ فلیستعذ من مضلات الفتن. فان الله سبحانه یقول: «و اعلموا انما
اموالکم و اولادکم فتنه.» و معنی ذلک انه سبحانه یختبر عباده بالاموال و الاولاد.
هیچ یک از شما نگوید خداوندا به تو پناه میبرم از فتنه زیرا هیچ کس
نیست مگر اینکه او را فتنه ای است. کسی که میخواهد به خدا پناه ببرد، از فتنه های گمراهکننده پناه ببرد. زیرا خداوند فرموده:«بدانید که اموال و اولاد شما فتنه
هستند.» و معنای آن این است که خداوند بندگان خود را با اموال و اولاد امتحان
میکند.
بحثهایی که در نهجالبلاغه راجع به فتنه آمده بیشتر ناظر به معنای دوم آن است که به وسیله آشوبگران و فرصتطلبان ایجاد میشود و زمینه را برای سقوط و هلاک جامعه مهیامیسازد.
امیرالمومنین (ع) که خود قربانی فتنههایی شد که پس از رحلت رسولخدا (ص) به وجود آمد، جامعه را از افتادن در مسیر فتنه برحذر میدارد و هشدارهای لازم را میدهد و برای اینکه مردم آگاهی لازم داشته باشند، کیفیت پیدایش فتنه و شگردهای فتنهگران و خطرهای آن برای جامعه و راه مقابله با آن را تذکر میدهد.
چگونه یک فتنه در جامعه پیدا میشود و سبب ناامنی و آشوب و به هم ریختن نظم و قانون و از بین رفتن ارزشهای پذیرفته شده جامعه میگردد؟
به عقیده امام فتنه از هواپرستیها و قانونشکنیهای جماعتی شروع میشود که برای رسیدنبه هدفهای نامشروع خود، حق و باطل را درهم می آمیزند و فریبکارانه وارد عمل میشوند:
انما بدء وقوع الفتن اهواء تتبع و احکام تبتدع یخالف فیها کتاب الله و یتولی علیها
رجال رجالا علی غیر دین الله: فلو ان الباطل خلص من مزاج الحق لم یخف علی المرتادین و لو ان الحق خلص من لبس الباطل انقطعت عنه السن المعاندین. 1
همواره آغاز پیدایش فتنهها پیروی از هواهای نفسانی و پیدایش قوانین مجعول و
بدعتگونه است قوانینی کبه با کتاب خدا مخالف است و جمعی برخلاف دین خدا به حمایت ازآن برمیخیرند. اگر باطل از آمیخته شدن با حق نجات مییافت، بر حقیقتجویان پوشیده نمیماند و اگر حق از آمیزش با باطل خلاص میشد، زبان معاندان از آن قطع میگردید.
هشدار امام علی ع درباره فتنه ها
همچنین امام هشدار میدهد که شروع فتنه و پیدایش نطفه آن به صورت آرام و مخفیانه است و به طور خزنده پیش میرود و گسترش مییابد. بنابراین لازم است که در همان آغاز، با عوامل آن قاطعانه برخورد کرد و پایداری و استقامت نمود: و تثبتوا فی قتام العشوه اعوجاج الفتنه عند طلوع جنینها و ظهور کمینها و انتصاب قطبها و مدار رحاها تبدء فی مدارج خفیء و توول الی فظاعه جلیه. شبابها کشباب الغلام و آثارها کاثارالسلام یتوارثها الظلمه بالعهود. 1
با احتیاط و بصیرت گام بردارید به هنگام برخاستن گرد و غبار حادثههایی که نمیتوان به درستی واقع آن را درک کرد و در هم پیچیدن فتنهها به هنگام تولد نوزاد آن و آشکار شدن باطن آن و برقرار شدن قطب و مدار آسیای آن فتنههایی که از مراحل ناپیدا شروع میشوند و به مرحله شدید و روشن میرسند. رشد آنها مانند رشد نوجوان و آثار آن مانند آثار سنگ سخت و محکم است. ستمکاران آن را با پیمانهایی که دارند از یکدیگر ارث میبرند آثار وعواقب نامطلوب فتنه ها از زبان امیر المومنان علی ع
آنگاه امام آثار و عواقب نامطلوب فتنه را پس از پاگرفتن و بزرگ شدن بیان میکند: ثم یاتی بعد ذلک طالع الفتنه الرجوف و القاصمه الزحوف فتزیغ قلوب بعد استقامه و تضل رجال بعد سلامه و تختلف الاهواء عند هجومها و تلتبس الاراء عند نجومها. من اشرف لهاقصمته و من سعی فیها حطمته... 1
سپس بعد از آن، دولت فتنه وحشتآور که شکننده و نابودکننده است فرامیرسد. پس قلبهاپس از استواری میلغزند و مردان پس از درستی و سلامت گمراه میشوند و افکار به هنگام هجوم آن پراکنده و اندیشه هاپس از آشکار شدن آن دچار شک و تردید میگردند. کسی که به مقابله با آن برخیزد و پشتش را میشکند و کسی که در آن کوشش کند هلاک میشود.
مطلب مهم دیگری که دربارهی فتنه در سخنان امام آمده است، کیفیت برخورد با آن و عکسالعملی است که هنگام بروز فتنه باید نشان داد.
راهنمایی های مولی الموحدیدن امیر المومنان در زمان بروز فتنه امام میآموزد که وقتی نشانههای فتنه آشکار شد اولین و آسانترین کار این است که با
فتنه گران همکاری نشود.
آن گاه باید همگام با اکثریت مردم قدم برداشت، زیرا تا فتنه گسترده نشده اکثریت باآن مخالف است و باید بدون انحراف به چپ و راست، راه مستقیم را پیش گرفت و با قدرت و شجاعت در مقابل موجهای فتنه ایستادگی کرد تا فتنه از بین برود:
کن فی الفتنه کابن اللبون لاظه فیرکب و لالبن فیحلب. 1در فتنه ها همچون شتر کم سن و سال باش که نه پشتی دارد که سوار شوند و نه شیری که
بدوشند.
فلا تکونوا انصاب الفتن و اعلام البدع و الزموا ما عقد علیه حبل الجماعه.2
نشانه های فتنه و پرچم های بدعت نباشید و به آنچه ریسمان اکثریت مردم به آن بسته شده است ملتزم باشید.
الیمین و الشمال مضله و الطریق الوسطی هی الجاده علیها باقی الکتاب و آثار النبوه.3
انحراف به راست و چپ مایه گمراهی است و راه وسط و مستقیم همان جاده حق است و قرآن و آثار نبوت بر همین راه است.
إِنَّ الْفِتَنَ إِذَا أَقْبَلَتْ شَبَّهَتْ، وَ إِذَا أَدْبَرَتْ نَبَّهَتْ; یُنْکَرْنَ مُقْبِلات، وَ یُعْرَفْنَ مُدْبِرَات، یَحُمْنَ حَوْمَ الرِّیَاحِ، یُصِبْنَ بَلَداً وَ یُخْطِئْنَ بَلَداً...
امام على علیه السلام در بخشى از خطبه (93) اشاره به ویژگى هاى فتنه نموده و مى فرماید:هنگامى که فتنه ها روى مى آورد به شکل حق خودنمایى مى کند و هنگامى که پشت مى کند (مردم را از ماهیّت خود) آگاه مى سازد. در حال روى آوردن ناشناخته است و به هنگام پشت کردن شناخته مى شود; مانند گرد بادها به بعضى از شهرها اصابت مى کند و از بعضى مى گذرد.
«فتنه» واژه اى است که همه از آن وحشت دارند و نتیجه آن را شوم و ناگوار مى دانند، ولى فتنه چیست؟ و نشانه هاى آن کدام است؟ امام(علیه السلام) در خطبه(93) نهج البلاغه،هم نشانه هاى فتنه را بیان فرمود و هم تعریف آن را با تکیه بر این نشانه ها، روشن ساخته است. فتنه به حوادث پیچیده اى مى گویند که ماهیّت آن روشن نیست; ظاهرى فریبنده دارد و باطنى مملوّ از فساد; جوامع انسانى را به بى نظمى، تباهى، عداوت، دشمنى، جنگ و خونریزى، و فساد اموال و اعراض مى کشاند. و از همه بدتر این که قابل کنترل نیست.غالباً، در ابتدا چهره حق به جانبى دارد و ساده اندیشان را به دنبال خود مى کشاند و تا مردم از ماهیّت آن آگاه شوند، ضربات خود را بر همه چیز وارد ساخته است. فتنه ها، هیچ قانونى را به رسمیّت نمى شناسند; ممکن است در یک شهر همه چیز را به آتش کشد و در کنار آن شهر دیگرى باشد که در امان بماند. فتنه همان گونه که امام(علیه السلام)در فراز بالا بیان فرمود، مانند گِردباد است که همه چیز را با خود مى چرخاند و مى برد و گاه دیده شده گردبادهاى سنگین، انسانها، حتّى اتومبیل را از جا کنده و به آسمان برده و به هر سو پرتاب مى کنند!! فتنه ها نیز با شخصیّت هاى بزرگ اجتماعى، دینى، علمى و سیاسى و با اموال مردم و سرمایه هاى جامعه، همین کار را مى کند. مى دانیم گردبادها بر اثر وزشِ دو جبهه قوىّ باد در دو جهت مخالف، پیدا مى شود; یعنى دو جبهه مخالف در هم مى پیچند و به گرد هم مى گردند و گردباد را به وجود مى آورند; فتنه ها نیز بیشتر از اختلافات بر مى خیزد; آنگاه که دو جناح، بى فکر و بى مطالعه، بى رحمانه به جان هم مى افتند، فضاى جامعه را تیره و تار مى سازند، نتیجه اش آن است که گردبادهاى حوادث و ناامنى، همه چیز را از بیخ و بن مى کند و نابود مى سازد!به همین دلیل، در برابر حوادث اجتماعى باید خوش بینى ها را تا حدّى کنار گذاشت و درباره کسانى که روى صحنه و پشت صحنه هستند، دقّت کرد و سوابق آنها را بررسى نمود و اگر فتنه اى در کار است، مردم را با خبر ساخت و این وظیفه اندیشمندان هر جامعه است.(1)
اول :
بسیاری از حوادث و رخدادهای تلخ و ناگوار و دشواری که حیات اجتماعی جامعه ما را تهدید می نماید و جزء لاینفک زندگی اجتماعی و روایط بین المللی ما گردیده است را می توان به تعبیر معارف دینی « فتنه» دانست . البته تعبیری که در این مجال از فتنه مقصود است ، غیر از آن است که از منظر اسلام ، ابتلائات و آزمونهای الهی که از سنت های قطعی و بدون تردید خداوندی هستند و بر اساس مشیت و حکمت خدا و از سر خیرخواهی و به منظور تنبه ، عبرت آموزی و آزمودن انسانها و جداشدن سره از ناسره رخ می دهند ، نیز فتنه خوانده می شوند .
فرمت این مقاله به صورت Word و با قابلیت ویرایش میباشد
تعداد صفحات این مقاله 17 صفحه
پس از پرداخت ، میتوانید مقاله را به صورت انلاین دانلود کنید
دانلود مقاله فتنه در نهج البلاغه و راههای مقابله با آن
