جذب سرمایه¬های داخلی و خارجی در مناطق آزاد تجاری ایران: مزایا، مشکلات و راه¬کارها
چکیده
ایجاد و توسعه مناطق آزاد تجاری دارای اهدافی مانند توسعه صادرات، ایجاد اشتغال، جذب سرمایه¬گذاری داخلی و خارجی، افزایش درآمدهای عمومی، افزایش توریسم و ارتقای جایگاه اقتصادی کشور می¬باشد. در راستای دست¬یابی به چنین اهدافی در کشور ما نیز از سال 1368 تا به امروز شش منطقه آزاد تجاری کیش، قشم، چابهار، ارس، اروند و انزلی تأسیس شده¬اند. هدف این مطالعه بررسی عملکرد اقتصادی این مناطق از لحاظ جذب سرمایه¬های خارجی و داخلی طی سال¬های 88- 1372 و پرداختن به مزایا و مشکلات موجود در این زمینه و ارائه¬ی راه¬کارهایی جهت موفقیت بیش¬تر این مناطق می¬باشد. روش تحقیق به صورت توصیفی و تحلیلی بوده و آمار و اطلاعات لازم از سالنامه-های آماری، منابع و اسناد کتابخانه¬ای و اینترنت اخذ شده است. نتایج مطالعه نشان می¬دهد با وجود این که نزدیک به بیست سال از تأسیس و راه¬اندازی این مناطق در کشور می¬گذرد و علیرغم منابع و ذخایر فراوان طبیعی و چشم-اندازهای بالقوه اقتصادی مناطق آزاد، که آن¬ها را به لحاظ این شاخص¬ها، در رده ممتاز منطقه¬ای و جهانی قرار می¬دهد، جذب سرمایه¬گذار در این مناطق به کندی صورت گرفته است. آمارها نشان می¬دهد که سهم 6 منطقه آزاد کشور از کل میزان سرمایه¬گذاری¬های خارجی جذب شده در 16 سال اخیر تنها در حدود¬ 3 میلیارد دلار بوده است. البته وضعیت جذب سرمایه¬های داخلی در مقابل سرمایه¬های خارجی به مراتب بهتر به نظر می¬رسد. بر این اساس، در طی دوره 88-1380 حدود 1/70 میلیارد دلار سرمایه¬گذاری¬های داخلی در مناطق آزاد کشور جذب شده است که 35 برابر میزان سرمایه¬گذاری مستقیم خارجی در طی همین دوران می¬باشد. یکی از مشکلات اساسی در زمینه جذب سرمایه¬گذار در این مناطق ضعف و کمبود زیرساخت¬ها است. مطالعات نشان می¬دهد که جذب سرمایه¬گذار خارجی در این مناطق رابطه مستقیمی با وضعیت زیرساخت¬ها دارد، بر این اساس پیشنهاد می¬شود برای جذب بیش¬تر سرمایه¬گذار، بخشی از بودجه¬ی دولت برای تقویت زیرساخت¬ها و تأسیسات زیربنایی مناطق آزاد اختصاص یابد. یکی دیگر از معضلات مناطق آزاد در جذب سرمایه¬گذار رویکرد متغیّر دولت و عدم ثبات مدیریتی می¬باشد که فضا را برای سرمایه¬گذاران دچار مشکل می¬کند، بنابراین اگر سیاست¬های کلان اقتصادی طوری تنظیم شوند که باعث ثبات مشخصه¬های اقتصادی شوند، این ثبات سبب کاهش مخاطرات و افزایش جذب سرمایه¬گذاران می¬شود، در این راستا روشن و شفاف¬سازی قوانین و تدوین قوانین به صورت بلندمدت و پایدار، ثبات قوانین و مقررات پولی، بانکی، تجاری و سرمایه¬گذاری در مناطق آزاد می¬تواند در جذب سرمایه¬گذاران مؤثر باشد.
واژه¬های کلیدی: سرمایه¬های داخلی و خارجی، مزایا، مشکلات، مناطق آزاد تجاری.
مقدمه
یکی از ابزارهای مناسب برای جذب سرمایه¬گذاری خارجی در هر کشوری ایجاد مناطق آزاد تجاری- صنعتی می-باشد (موسایی و عزیزیان¬فر، 1387). در ادبیات، دامنه گسترده¬ای از اصطلاحات و تعریفات درباره این مناطق آمده است. اما در اغلب تعاریف مصطلح برای مناطق مذکور این عبارت وجود دارد «یک محدوده جغرافیایی که در آن کالاها بدون حقوق گمرکی، آزادانه وارد می¬شوند تا پردازش و صادر گردند و سرمایه¬گذاران از مشوق¬هایی مانند معافیت¬های مالیاتی و آزادی عمل بیش¬تر در استخدام نیروی کار و رفتار با محیط¬¬زیست برخوردارند.» بنابراین می-توان همین عبارت مشترک را تعریفی عمومی برای مناطق آزاد قلمداد نمود (التجایی، 1378).
اهداف اصلی در ایجاد مناطق آزاد، کسب درآمد ارزی بیش¬تر برای کشورهای در حال توسعه، ایجاد اشتغال، توسعه صادرات، انتقال فن¬آوری و جذب سرمایه¬گذاری خارجی است. البته برخی کشورها هدف¬هایی مانند محرومیت¬زدایی و توجه به مناطق محروم را نیز دنبال می¬کنند (علمی، 1371).
رشد سریع ایجاد مناطق آزاد تجاری باعث گردیده است پس از ایجاد اولین منطقه آزاد تجاری در بندر هامبورگ در سال 1888 میلادی و کشور ایرلند در سال 1959 میلادی، کشورهای در حال توسعه¬ی زیادی اقدام به ایجاد چنین مناطقی در کشور خود نمایند. جدول 1 برآوردی از تعداد مناطق آزاد صادراتی جهان را تا سال 2003 نشان می-دهد.
جدول 1- تعداد مناطق آزاد صادراتی جهان تا سال 2003
سال 1975 1986 1995 1997 2003
کشورها 25 47 73 93 116
تعداد مناطق آزاد 130 376 530 845 3000
آمارها نشان می¬دهد که از سال1970 تا سال 1994 در ایالات متحده آمریکا 283 منطقه، در اروپا 93 منطقه، در آفریقا 43 منطقه، در خاورمیانه 27 منطقه، در خاور دور 83 منطقه و جمعاً 526 منطقه آزاد در جهان تأسیس گردیده است. بر اساس جدول تا سال 2003 در 116 کشور جهان بیش از 3000 منطقه آزاد تأسیس گردیده است (اسفندیاری و همکاران، 1387).
در کشور ما آغاز توجه به ایجاد مناطق آزاد به سال¬های 68- 1367 بر می¬گردد. در این سال¬ها با کاهش شدید درآمدهای ارزی به دلیل کاهش صادرات نفت، ضربه¬پذیری اقتصاد کشور از صادرات انحصاری نفت به طور محسوسی مورد توجه قرار گرفت. به همین دلیل در برنامه اول توسعه، به گسترش صادرات غیرنفتی به عنوان یک تصمیم قطعی اهمیت داده شد و از آن¬جا که یکی از بهترین ابزارها برای توسعه¬ی صادرات غیرنفتی ایجاد مناطق آزاد تجاری می¬باشد، در برنامه اول توسعه، تشکیل سه منطقه آزاد تجاری– صنعتی مورد تصویب قرار گرفت (فرمند، 1381). به این ترتیب سه منطقه آزاد تجاری- صنعتی کیش، قشم و چابهار به دنبال تصویب برنامه اول توسعه اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی جمهوری اسلامی ایران و موافقت مجلس با تأسیس این مناطق طبق تبصره 19 این برنامه به ترتیب در سال-های 1368، 1369 و1370 بدون برخورداری از قانونی مشخص فعالیت خود را آغاز نمودند. قانون چگونگی تشکیل و اداره این مناطق در شهریور ماه سال 1372 به تصویب مجلس رسید. در ادامه برنامه¬ی حمایت از صادرات غیرنفتی، منطقه آزاد اروند در چهارم مردادماه سال 1383 فعالیت خود را به طور رسمی آغاز کرد. ایجاد سازمان منطقه آزاد ارس در تاریخ 2/6/1382 به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید و در اواخر شهریور ماه سال 1383 آغاز به کار نمود و در نهایت منطقه آزاد انزلی نیز در سال 1384 با تأیید هیأت وزیران کار خود را به طور رسمی آغاز کرد (مقدسی، 1389).
اما با وجود این که نزدیک به 20 سال از تأسیس و راه¬اندازی مناطق آزاد کشور می¬گذرد در گذر این سال¬ها علیرغم هزینه¬ها و تلاش¬های انجام شده، هنوز زیرساخت¬ها و ابنیه لازم برای تعریف یک مدل آماده توسعه و سازمان-یافته مطابق با استانداردهای بین¬المللی در دسترس نیست. جذب سرمایه¬گذار به کندی صورت می¬گیرد و به رغم منابع و ذخایر فراوان طبیعی و چشم¬اندازهای بالقوه اقتصادی مناطق آزاد که آن¬ها را به لحاظ این شاخص، در رده ممتاز منطقه¬ای و جهانی قرار می¬دهد، متأسفانه سرمایه¬گذاران داخلی و خارجی تمایل چندانی به سرمایه¬گذاری در مناطق آزاد تجاری ایران ندارند (بی¬نام، 1389). در حالی که ایران این توانایی را دارد که به مرکز تجارت خاورمیانه تبدیل شود. به منظور رسیدن به این هدف، باید فضای مناسبی از تجمع و هماهنگی مجموعه ابزارهای نرم¬افزاری (کلیه قوانین و مقرارات) و سخت¬افزارها (زیربناها، راه، آب، برق و ارتباطات) و محیط سیاسی و اقتصادی و فرهنگی و اجماع باورها به دست آید (کامران، 1381).
مطالعات اندکی در کشورمان در زمینه مناطق آزاد تجاری و به¬ ویژه در رابطه با جذب سرمایه¬گذاری¬های داخلی و خارجی در این مناطق صورت گرفته است. کامران (1381) در مطالعه¬ای به بررسی علل توسعه¬نیافتگی مناطق آزاد ایران می¬پردازد. وی مهم¬ترین دلیل شکست این مناطق را در دست¬یابی به هدف توسعه صادرات مکان¬یابی غیرصحیح این مناطق می¬داند. لطیفی و امین¬آقایی (1385) ضمن تبیین جایگاه مناطق آزاد تجاری- صنعتی در نظام برنامه¬ریزی ایران و ذکر شاخص¬های مؤثر در رشد و پیشرفت این مناطق، همراه با تحلیل اطلاعات موجود در این زمینه، به بیان پاره¬ای مشکلات و دلایل ناکامی مناطق آزاد می¬پردازند. اسفندیاری و همکاران (1387) در مطالعه¬ای به ارزیابی عملکرد سه مناطق آزاد تجاری کیش، قشم و چابهار و تأثیر آن در توسعه اقتصادی این مناطق پرداخته¬اند. مطالعه آنان نشان می¬دهد در مجموع مناطق آزاد سه¬گانه¬ به¬رغم داشتن زمینه¬ها و توان بالقوه برای توسعه و پیشرفت، به دلیل ضعف امکانات و تأسیسات زیربنایی، عدم منابع تأمین درآمدها، عدم ثبات سیاسی، عدم جذب سرمایه گذاران داخلی و خارجی، عدم جایگاه تعریف شده در برنامه¬های کلان و راهبردهای توسعه اقتصادی کشور نتوانسته¬اند عملکرد موفقی ارائه نمایند. التجایی (1388) در مطالعه خود دست به معرفی اهداف، بستر شکل¬گیری، محتوای سیاست¬های انگیزشی و کمک مناطق آزاد تجاری- صنعتی به توسعه صادرات در سه کشور آسیایی کره جنوبی، چین و هند پرداخته و تجربه آن¬ها را با ایران مقایسه کرده است. نتایج بررسی وی نشان می¬دهد کشورهای کره¬جنوبی و چین راه¬کار مناطق آزاد را در چارچوب راهبردهای کلی توسعه اقتصادی خود به¬ کار گرفته¬اند و همین رمز موفقیت آن¬ها بوده است. در حالی که ایران هنگام تأسیس این مناطق از راهبرد توسعه مشخصی، به ویژه توسعه صادرات، پیروی نمی¬کرد و به¬رغم در نظر گرفتن سیاست¬های انگیزشی مشابه کشورهای دیگر و حتی در مواردی بهتر از آن¬ها، تاکنون نتوانسته از مناطق آزاد به عنوان ابزارهای کارآمد توسعه صنعتی، افزایش صادرات و گسترش تجارت آزاد استفاده کند. تقوی و رضایی (1389) به برآورد مدل جذب سرمایه¬گذاری مستقیم خارجی در مناطق آزاد تجاری- صنعتی ایران با روش پانل دیتا پرداخته¬اند. نتایج مطالعه¬ی آنان نشان می¬دهد که نرخ تورم اثر منفی و سرمایه¬گذاری داخلی اثر مثبت بر جذب سرمایه¬گذاری مستقیم خارجی دارد. اگر ایران در ایجاد محیط مناسب اقتصادی برای سرمایه¬گذاران داخلی موفق باشد، در جذب سرمایه گذاران خارجی به مناطق آزاد نیز موفق خواهد بود. این پژوهش نشان می¬دهد که نرخ بالای تورم و جذب کم سرمایه¬گذاران داخلی به مناطق آزاد، نشان دهنده¬ی مخاطره در ایران است که این امر از یک طرف باعث کاهش جذب سرمایه خارجی و داخلی به مناطق می¬گردد و از طرف دیگر جذب کم سرمایه داخلی نیز به دلیل اثر مکمل آن بر جذب سرمایه خارجی، جذب سرمایه¬گذاری مستقیم خارجی به مناطق آزاد را به مراتب کاهش می¬دهد.
در راستای مطالب بیان ¬شده، در این مطالعه تلاش شده است تا به بررسی وضعیت جذب سرمایه¬های داخلی و خارجی در مناطق آزاد تجاری ایران طی دهه¬های اخیر پرداخته شود و مزایا، مشکلات و راه¬کارهای موجود در زمینه¬ی گسترش جذب سرمایه¬های داخلی و خارجی بیان گردد.
مواد روش¬ها
این مطالعه از نوع توصیفی- تحلیلی بوده و آمار و اطلاعات لازم از منابع و اسناد کتابخانه¬ای و اینترنت اخذ شده است. به منظور این بررسی، از داده¬های سری زمانی جذب سرمایه¬های خارجی در مناطق آزاد تجاری طی سال¬های 1388- 1372 استفاده شده است. آمار و اطلاعات جذب سرمایه¬های داخلی فقط برای سال¬های 1383- 1372 موجود بودند.
نتایج
جدول 2 وضعیت جذب سرمایه¬گذاری¬های خارجی در مناطق آزاد کشور را طی سال¬های 1388- 1372 نشان می¬دهد. همچنین نمودار 1 نشان¬دهنده¬ی روند جذب سرمایه¬گذاری¬های خارجی در مناطق آزاد کشور می¬باشد. همان-طور که در نمودار 1 مشاهده می¬شود، جذب سرمایه¬گذاری¬های خارجی در این مناطق طی سال¬های 82- 1372 روندی صعودی داشته، اما از سال 1382 به بعد دارای روندی نزولی بوده و با اُفتی شدید در سال 1384 به حدود 5/50 میلیون دلار در سال 1388 رسیده است. بیش¬ترین میزان جذب سرمایه¬گذاری خارجی در سال 1382 بوده و مبلغ آن 2/520 میلیون دلار می¬باشد. در حالی¬که کم¬ترین میزان سرمایه¬گذاری به مبلغ 330 هزار دلار در سال 1373 جذب شده است. این سال نقطه آغاز جذب سرمایه¬گذاری¬های خارجی در مناطق آزاد کشور می¬باشد، البته در این زمان از آغاز فعالیت نخستین منطقه¬ی آزاد کشور (کیش در سال 1368) نزدیک به 5 سال می¬گذشته است.
همان¬طور که گفته شد جذب سرمایه¬گذاری¬های خارجی در مناطق آزاد کشور در سال 1384 دارای اُفتی شدید بوده است که تاکنون ادامه دارد. یکی از دلایل عمده¬ی کاهش جذب سرمایه¬گذاری خارجی در مناطق آزاد کشور پس از سال 1384 اعمال تحریم اقتصادی علیه ایران و عدم استقبال سرمایه¬گذاران خارجی در این مناطق بوده است.
جدول شماره 2- میزان جذب سرمایه¬گذاری خارجی در مناطق آزاد کشور طی سال¬های 1388-1372 (میلیون دلار)
سال
منطقه 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 جمع
کیش - - - 3/29 130 118 120 115 218 315 302 300 9/23 0 8/12 0 24 1708
قشم - 33/0 6/2 75/43 8/61 100 142 125 160 143 217 100 2/5 2 5 29 8/4 48/1141
چابهار - - - - - - 1 1 3/0 2/1 2/1 5/53 6/9 9/3 8/1 8/25 004/0 304/99
انزلی - - - - - - - - - - - - 1/0 06/0 65/0 44/1 3/4 55/6
اروند - - - - - - - - - - - - 0 25 0 0 12 37
ارس - - - - - - - - - - - - 67/1 26/2 9/0 0 3/5 13/10
جمع کل 0 33/0 6/2 05/73 8/191 218 263 241 3/378 2/459 2/520 5/453 47/40 22/33 15/21 24/56 404/50 464/3002
مأخذ: دبیرخانه شورای عالی مناطق آزاد تجاری- صنعتی ایران
نمودار 2 وضعیت جذب سرمایه¬گذاری¬های خارجی به تفکیک در هر یک از مناطق آزاد کشور را طی سال¬های 88- 1372 نشان می¬دهد. همان¬طور که ملاحظه می¬شود، 6 منطقه آزاد کیش، قشم، چابهار، انزلی، اروند و ارس تا سال 1388، یعنی طی 21 سال، در مجموع مبلغی در حدود 003/3 میلیارد دلار سرمایه خارجی را جذب کرده¬اند. از دلایل اصلی پایین بودن این مبلغ در مقایسه با سایر کشورها و حضور کمرنگ سرمایه¬گذاران خارجی در مناطق آزاد می¬توان به کمبود امکانات اولیه و زیربناها و چشم¬انداز کلی سرمایه¬گذاری خارجی در کشور اشاره نمود.
فرمت این مقاله به صورت Word و با قابلیت ویرایش میباشد
تعداد صفحات این مقاله 10 صفحه
پس از پرداخت ، میتوانید مقاله را به صورت انلاین دانلود کنید
دانلود مقاله جذب سرمایه¬های داخلی و خارجی در مناطق آزاد تجاری